Պատերազմի առաջին օրերուն մամուլը հրապարակեց լուր մը՝ հետեւեալ խորագրով. «Ազգային Անվտանգութիւնը նախկին բարձրաստիճան զինուորականի պետական դաւաճանութեան դէպք է բացայայտել»:
Եւ հիմա ամիս մը ետք արդէն նոյնն հարցն է որ զիս կը տանջէ… 18 տարեկան Գագիկին, 19 տարեկան Ռաֆայէլին, Թաթուլին, Հայկին, Արմէնին եւ բազմաթիւ ուրիշներու հոգիները քանի՞ արժեցին…: Արդեօք քանի՞ ամերիկեանի դիմաց ծախուեցան անոնց կեանքերը:
Պատմութեան ընթացքին մի՛շտ ալ դաւաճաններ եղած են եւ տակաւին կը շարունակեն ըլլալ: Այսպէս.-
1913 թուականին Հնչակեան Կուսակցութիւնը Ռումանիոյ մէջ կը գումարէ իր 7րդ համագումարը, որու ընթացքին կ’որոշուի ահաբեկել իթթիհատական կուսակցութեան ղեկավարները, ովքեր կազմակերպած էին 1909-ի Ատանայի ջարդերը: Արշաւիր Եասեան այդ մասին կը յայտնէ թրքական իշխանութիւններուն, որու հետեւանքով 20 հնչակեան ղեկավարներ կը դատապարտուին կախաղանի: 1920ին Արշակ Եզտանեան Կ. Պոլսոյ մէջ կը սատկեցնէ դաւաճանը:
Կ’ըսենք թէ 1915-ի ապրիլի երեկոյեան բոլոր հայ մտաւորականները ձերբակալուեցան. Իսկ ուրկէ՞ բոլոր հայ մտաւորականներու ցուցակը թուրք իշխանութեան… Վահէ Իհսան պատրաստելով բոլոր հայ մտաւորականներու ցուցակը փոխանցած էր Թուրք պետութեան եւ այդ ցանկին հիման վրայ ձերբակալեցին բոլոր հայ մտաւորականները, աքսորեցին եւ գազանաբար խոշտանգեցին: 27 Մարտ 1920ին Արշաւիր Շիրակեան Կ. Պոլսոյ մէջ կը սատկեցնէ դաւաճանը:
Յարութիւն Մկրտիչեան նոյնպէս կը պատրաստէ 250 մտաւորականներու ցուցակ եւ կը յանձնէ Թուրքերուն, որոնց մէջ է նաեւ Կոմիտասի անունը: 1919ին Սողոմոն Թեհլիրեան Կ. Պոլսոյ մէջ կը սատկեցնէ դաւաճանը:
Ես այսպէս շարունակ պիտի ըլլան դաւաճաններ, որոնք դրամի սիրոյն թուրքին պիտի յանձնեն մեր երիտասարդներու կեանքը, ազգի ապագան ու իրեն պատիւը՝ ի սէր փառասիրութեան ու աթոռի: Սակայն այդպիսիներ ինչպէս անցեալին՝ այսօր եւս պիտի յանձնուին մահուան ու պատմութեան էջերուն վրայ առյաւէտ յիշուին որպէս դաւաճան ու նուաստ մարդիկ:
Եւ վերջապէս, այսպիսի հազարաւոր մատնիչներէ ետք տակաւին հայ ազգը յամառօրէն կը գոյատեւէ: Յուդայի նման (30 արծաթի համար – Խմբ.) թող մեզ մատնեն, յանձնեն խաչին… մենք դարձեալ յարութիւն առնել գիտենք!!!
ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ
