Մշակութային Արձագանգ. Իրանի Մէջ Ատրպատականի Մեր Վանքերը, Նոր Օրերու Լոյսին Տակ

            Ատրպատականի հայոց թեմի մեր վանքերը, որոնք կը գտնուին Իրանի Իսլամա­կան Հանրապետութեան սահման­ներուն մէջ, բացի իրենց հնարժէք պատմականութենէն, ներ­կայ կանոնաւորութեամբ ու յարատեւ վերանորոգութիւն­նե­րու ենթակայ ըլլալու բա­ցառիկ հոգածութեամբ, համայն աշխարհի հնավայրերուն շարքին իւրայատուկ օրի­նակ­ներ իբրեւ կը ներկայանան քաղաքակիրթ մարդկութեան դիմաց:

            Տագնապահար աշխարհին մէջ, «ուժը զօրաւորին կը պատկանի» ըմբռնման առ­թած յարձակողապաշտութեան ու վախի ազդեցութեան տակ ճնշուած, եւ պատե­րազ­մական ծանր իրավիճակներու մէջ յայտնուած ազգերուն համար, ան­­­հաս­կնալի կը մնայ վերոյիշեալ գուրգուրանքը քրիստո­նէ­­ա­կան ու յատկապէս հայկական սրբա­վայ­րերու նկատ­մամբ: Իրա­նի մէջ՝ Իսլամական տիրապետող ներկայութեան շրջագիծէն ներս քրիս­տոնէական սրբավայրերուն անեղծ պահպանման ու բար­գա­ւաճման իրողութիւնը նախ կը բացատրուի այն բարձր գիտակցութեամբ, որ ունի Իս­լամական Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը միաստուածեան կրօններու համակեցութեան գծով:

          Երկրորդ, հինգհազարամեայ քաղաքակրթութեամբ ու բարձր մշակոյթով ծանօ­թ Իրանը, հինէն ի վեր իր գիտուններով եւ ղեկավար բոլոր ժամանակներու տարրերով բարձր գնահատած է մշակոյթը՝ իր բոլոր արտայայտութիւններով: Իրանի մէջ իւրա­քան­չիւր քայ­լափոխի, մեր ոտքերուն տակ կրնայ տրորուիլ մարդկային քաղա­քա­կր­թու­թեան մէկ թան­­կարժէք մասնիկը՝ կաւէ պատրաստուած ձիթաճրագի փոքրիկ պա­տա­ռիկ մը, քանդակո­ւած սիւնի մը խոյակը, հին զօրավարներէն մէկուն կամ միւսին պատկանած նետը, աղեղը կամ կա­պարճը, որոնցմէ շատերը երկրաշարժերու եւ ժա­մանակի փոշիին պատճառով անհետա­ցեր են ու հողի տակ թաղուեր:

            Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան համապատասխան հիմնարկութիւննե­րուն կողմէ ցուցաբերուող հոգածութիւնը հայոց քրիստոնէական սրբավայրերուն նկատ­մամբ, սոսկ կրօնական հանդուրժողականութենէն շա՜տ աւելի՝ ակնաբիբի խնամ­քին մօտեցող գուրգուրանքի երեւոյթի վերածուեր է: Սոյն երե­ւոյթը այնքան բիւրե­ղա­ցեր է, որը զարմանքի տեղիք կու տայ յաճախ, հաւասա­րապէս գիտակից եւ թերահաւատ այցե­լու­նե­րուն, որոնք չեն քաշուիր նաեւ հարցադ­րում­ներով արտա­յայտելու իրենց հիաց­մունքը այս առնչու­թ­եամբ:

            Աշխարհի շարք մը երկիրներուն մէջ, ներառեալ քա­ղա­քակիրթ համարուող Եւրոպայի որոշ քաղաքները, իրենց հաւատացեալներէն զրկուած «Կոթիք ոճ»-ի հրա­շագեղ տա­­­ճարներուն վաճառքն ու որոշ երկիրներու նիւ­թական ծա­ծուկ հովանաւորութեամբ սրճարաններու, գինետուներու եւ ճաշարաններու փոխակերպումը, 21-րդ դարու յառա­ջա­դէմ ու կրթութեան եւ լուսաւորութեան պայմաններուն մէջ, միշտ պարսաւելի պիտի մնայ թէ՛ կրօ­նա­սէր բազմութիւններու եւ թէ՛ նոյնինքն կրօններուն կողմէ: Դար մը՝ որուն համար կան­խա­գու­շակւել  էր, որ սոյն դարը «կա՛մ կրօնական դար պի­տի ըլլայ, եւ կա՛մ՝ երբեք պիտի չըլլայ»:

         Վերոյիշեալ տաճարներուն բացայայտ ու անկաշ­կանդ օգտագործումը իրենց պաշտամունքային բնոյթի ան­յարիր նպատակներու, դժբախտաբար տեղի կ՛ունե­նան միջազ­գային մշակութա­պահ­պան կազմակերպու­թիւններու կարեվէր սրտի գերզզգայուն բաբախ­ման ու կա­րեկցանքի ցաւոտ հայեացքին ներքեւ: Համաշխար­հա­յին կազմակերպու­թ­իւն­ներ՝ որոնք հազիւ կը յաջո­ղին սոյն տաճարներուն արտաքին ու ներքին պա­տե­­րուն ան­ձեռնմխելիութիւնը ապա­հովել նոր «տանտէր»-ներէն: Ճիգ՝ որ դար­ձեալ չար­դարանար կրօնական դի­տան­կիւնէն: «Աստուծոյ Տուն»-ը ըլլալու վեհութ­եան եւ միայն պաշ­տամունքային վայր իբրեւ օգտագոր­ծե­լիու­թ­եան երկիւղալից պայմանին աններելի սրբապղ­ծ­ման խայ­­­­տառակ ու ատելավառ բեմադրութիւնն է այս, ա­նար­գական դիտաւորեա՛լ որակաւո­րու­մով ու քա­ղա­քական մասնաւոր նպա­տակաուղղուա­ծու­թեամբ:

Անհամեմատելի է Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան գուրգուրոտ վե­րաբերումը վե­րը մէջբերուած քրիստոնէական կրօնի վարկաբեկման բացայայտ օրի­նակին եւ անոր նման բազմաթիւ այլ պարագաներու հետ: Ատրպատականի մեր թեմի սահմաններուն մէջ գտնուող երեք վանքերը՝ Ս. Թադէոս առաքեալի անուամբ կնքուած մեր հաւատքի «մկր­տարան»-ը, Ս. Ստեփանոս Նախավկայի գոհարատեսիլ վանքը, Ծոր­ծորի իմացական մեծ դպրանոցի հռչակ շահած վանքի «ափ մը» եկեղեցին, իրենց անմիջական շրջա­պատին մէջ հայ բնակչութիւն չունենալով հանդերձ, Մշակութային ժա­ռանգութիւններու պետական հիմնարկութիւնը զանոնք կը համարէ երկրի մշակու­թային հազուագիւտ գանձերէն: Հարս­տութիւն­ներ, որոնց իւրաքանչիւր քարով ու պա­տով, խո­րանով ու քանդակով հպարտ է Իրա­նը, որպէս քաղաքակիրթ ու դարեր շա­րունակ մշակութային խոր ար­մատներ ունեցող երկիր: Մեր վանքերու խորաններուն յարդա­րանքէն սկսեալ մինչեւ դուռն ու պատուհանը, ինչպէս նաեւ յատակն ու երդիքը իրենց կանոնաւոր ու մնայուն վերանորոգութեան ենթակայ բարեկարգ վիճա­կով, յարգանք կը պարտադրեն այս երկրի ղեկա­վարութեան ու անոնց հրահանգով բծախնդիր հոգածութ­իւն ցուցաբե­րող համա­պա­տասխան կազմակեր­պութիւններուն նկատ­մամբ:

        Քաղաքակիրթ երկիրներու լո՜ւռ ու աննկատ բացակայութեան եւ պա­պանձուած լեզուով փակ շրթներուն առ­ջեւ, աշ­խար­հի մէջ իր բարձր մշա­կոյ­թով միշտ հպարտ մեր ազգի կրօ­նա­կան սրբավայրերը՝ եկեղեցի ու մա­տուռ, առաջնորդարան ու մշա­­կոյ­­թի տուն պա­տե­րազ­մական դառնութեան  բովէն  անցան,  Արցախի ռազ­­մա­կան գօտիներուն մէջ գտնուե­լով: Ինչ­պէս ժո­ղո­վրդական բնակութեան

շէնքերը  եւ  այլ  կառոյցները, վերոյիշեալներն եւս վնաս­­ներ կրեցին հրետանակոծութեան թիրախային հարուածն­երով: Կոյր ռումբեր միշտ կ՛իյնան պա­տերազմական դրու­թ­եան մէջ յայտնուած քաղաքներուն վրայ, վնասե­լով խաղաղ բնակչութեան եւ անոնց կեն­ցա­ղա­յին ենթակա­ռոյցներուն: Անհան­դուր­­ժելին սակայն, կրօ­նա­կան սրբավայրերու նկատմամբ այ­լա­­մեր­­­ժութեան շեշտուած դրսե­ւո­րումն է, որուն ականատես եղաւ կոյր ու խուլ աշխարհը համայն, հակառակ ներկայ դարու ակն­թարթա­յին  հաղորդակցութեան արագասոյր պայմաններուն:

Ի­րանի Իսլամական Հանրապետութեան սահմաններուն մէջ ապրող բոլոր ազ­գու­թիւն­ներուն համար բարձր չափաւորութեան ու փոխա­դարձ յարգանքի գերագոյն օրի­նակ Այաթ. Խա­մենէյին, փոխադարձ յարգանքի վրայ հիմնուած վստահութեան երաշ­խիքն է տարբեր կրօններու եւ մշա­կոյթ­ներու միջեւ: Աշխարհի խա­ղաղու­թեան օրա­կար­գի առաջին կէտն է այս, որ Իրանի մէջ կեանքի կոչուած է Իս­լամա­կան Յեղափոխութեան առաջին օրէն: Մեր տաճարներուն գմբէթներուն թառած խաչն ու մզկիթներու մինա­րէթ­ներուն վե­րը գտնուող մահիկները զի­րար երբ տեսնեն՝ հանդուրժողութ­իւն կը քա­րո­զեն միմեանց, նոյնը ու­սու­ցանելով նաեւ իրենց հաւատացեալներուն:

Յատկապէս կրօնական սրբա­վայ­րերուն «Աստուծոյ Տուն»-ը ըլլալու գա­ղա­փարը, համակրօնական յարգանքի պարտադիր հասկացութիւն է, սակայն կրթուած անձերուն միայն հասկնալի: Գի­տակից վերաբերում՝ որ նոյնիսկ ռազ­մա­կան անորոշ ու ան­հակակշռելի ի­րա­վիճակներու ընթացքին կրնանք տես­նել, եթէ անիկա ներառնուած ըլլայ սե­փա­կան կրօ­նի սիրոյ կանոններուն մէջ: Առաւել եւս, սոյն մօտեցումը գիտակից վերաբեր­ում կը պահանջէ, որուն հիմքը ման­կական դաս­տիարակութեամբ կը դրուի եւ կեանքի  ինք­նադաստ­իարակութեան դպրոցին մէջ կը շարունակուի:

Նոր օրերու դժբախտութիւններն ու արիւնահեղութիւնները բոլոր կրօն­ներուն ցաւ կը պատճառեն, երբ իրենց գար­նան  նոր   բացուած    մատաղատի           կեան­քեր դեռ ամառը չտեսած, ցուրտ կը գրկեն սեւ հողէ կարուած վերմակին փաթթուե­լով:

Ֆիզիքական մարմնէն հո­սող բո­սոր արիւնէն տար­բեր, հոգեւոր մարմ­ինէն այլ իմն արիւ­նահոսութիւն սկսաւ, հայկական կրօ­նա­կան սրբավայրերուն նկատմամբ ա­նարգալից վերաբերման պատճա­ռով: Թէ՛ հո­գեւո­րականներ եւ թէ՛ պարզ հաւա­տաց­եալներ արցունքով հետեւեցան այն սրբազան յար­կերուն քանդման սրբապիղծ ներկա­յա­ցումներում, որոնք բոլոր կրօններուն հայեցո­ղու­թեամբ, Ամենակալի դէմ գործուած մեղքերու սեւագիր ցուցակին մաս կը կազմեն: Անթոյլատրելի ա­րարք­ներուն հեղի­նակները միշտ անպատասխանատու մարդիկ կ՛ըլլան, որոնց զլաց­ուած գլխաւոր ար­ժանիքը, սեփա­կան անձին հանդէպ յարգանքի պակասն է:

Նոր օրերու լոյսին տակ վերստին կը նայինք Ատրպատականի հայոց մեր թեմի վանքերուն ու գոհունակութեամբ կը հաստատենք, որ աւելածուներէն սկսեալ մինչեւ պա­հապաններն ու պար­­տիզպանները, քար­տաշներէն ու որմնադիրներէն սկսեալ մին­չեւ գծագրող ու ծրագ­րող ճարտարապետներն ու շինարարները, մինչեւ անոնց անմի­ջական հսկիչ­ներն ու վերահսկիչները, եւ նոյնիսկ պետա­կան բարձրաս­տիճան պա­տաս­խանատու­ները, կրօնական սրբավայրի յատուկ երկիւղածութեամբ կը մօտենան մեր վանքերուն:

Ուրիշին պաշտած կրօնին հանդէպ յարգանքդ, առաւել եւս կը բարձ­րացնէ քու պաշ­տած կրօնիդ արժէքը, որով միաստուածեան բոլոր կրօններուն Աստուածը յաւէտ փա­ռաւորւում է երկրի վրայ եւ երկինքին մէջ:

17  Նոյեմբեր, 2020

Ազգային առաջնորդարան, Թաւրիզ