Տեսակէտ. Պատմութիւնը Կը Կրկնուի Յար Եւ Նման Իրադարձութիւններով

Դոկտ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ

Թերթելով հայոց պատմութեան էջերը կը համոզուինք, որ հայուն քաղաքա­կան եւ հաւաքական թերութիւններուն մէջ ամենաօրհասականը եղած է անոր անմիա­բանու­թիւնը։ Փաստ մը, որմէ օգտուած է միայն օտարը, իր քաղաքական-տնտեսական շահերուն ծա­ռայեցնելով հայուն ե՛ւ մտքին թռիչքը, ե՛ւ մկաններուն ուժը, ե՛ւ մայր հողին բարիքը՝ ամբողջ արգասիքը անոր շինարար եւ ստեղ­ծագործ ոգիին։

Հին եւ նոր կարգախօս է դիւանագիտութեան մէջ ըսել «բաժնէ՛, որ տիրես»։ Ան թշնա­­միին գործածած ազդու զէնքն է՝ տկարացնելու իր ոսոխը, զայն ներքնապէս բարո­յա­զրկելու, ընդերքէն քայքայելու եւ առանց մեծածախս դժուարութեան՝ տիրելու անոր։ Սա­կայն դիւա­նա­գիտութեան այս զէնքը ընդհանրապէս կը բանի հոն, ուր բոյն դրած են ան­միա­բանու­թիւ­նը, կեդրոնախոյս ձգտումները փոքրոգի եւ թուլասիրտ մարդոց, տիրադաւ ու եղբայ­րաս­պան կռիւ­ները «արիութեան եւ քաջութեան մէջ վախկոտութիւն խառնողներուն»։

Արդարեւ, հայոց պատմութիւնը լեցուն է այսպիսի փաստերով ե՛ւ Արշակունեաց, ե՛ւ Բագրատունեաց, ե՛ւ Ռուբինեանց, ինչպէս նաեւ յետագայ շրջաններուն, ընդհուպ մին­չեւ մեր օրերը։ Ժամանակի անիւը իր ծիրին շուրջ լայնօրէն պտըտած է պատմական դէմ­քերու եւ դէպ­քերու այն­պիսի՛ շլացուցիչ կրկնութիւններով, որ կարծէք պատմութեան լայն պաս­տառին վրայ ընդամէնը թուականներ փոխուած են, մինչդեռ մնացածը գրեթէ ամբող­ջու­թեամբ հան­դիսացած է նմանօրինակութիւն մը։

Պարսկաստանի եւ Բիւզանդիոնի միջեւ Հայաստանի Ա. բաժանումը[1] 387 թուակա­նին իրականացաւ,– թո՛ղ օտարին գերակշռող ուժը,– որովհետեւ հայ նախարարական տուները չկրցան ստեղծել կեդրոնաձիգ միութիւն մը՝ համախմբուած արքունի գահին շուրջ։ Անոնք պառակտուած էին քաղաքական եւ մշակութային զոյգ հոսանքներու՝ պարս­կական եւ բիւ­զանդական ազդեցութիւններու միջեւ։ Այն, որ տոհմիկ էր ու կը ներ­կայացնէր հա­մազգային արժէք մը, քի­չերն էին, որոնք կը գնահատէին անոր գերազանց կարեւորու­թիւնը հայ ինքնու­թեան, ազգին եւ պետութեան պահպանման հեռանկարով։ Փոքրա­մաս­նութեան մէջ գտնուող այս դրական ուժերուն քով երկրին վերնախաւը իր հա­կա­կշռին տակ առած ներհակ եւ բա­ցասական հոսանք­ը այնքա՜ն ազդեցիկ դարձած էր, որ այլեւս ան­կա­րելի էր որեւէ ձեւով կա­սեցնել անոր աղէտալի արկածա­խնդրութիւնը։

Միանգամայն աւելորդ չէ այստեղ վերակոչել այն վկայութիւնը, որ աւանդած է մեզի Ե. դարու պատմիչը.

«Արշակի թագաւորութիւնը կարգին չկրցաւ հաստատուիլ երկրին մէջ, այլ Հայոց նախարարներէն շատերը զատուեցան գացին Պարսից թագաւորին մօտ, Հայոց աշ­խարհը անոր մատնեցին եւ խնդրեցին անկէ Արշակունի (նոր) թագաւոր մը։ Ան մեծ ուրախութեամբ յանձն առաւ իր կողմէ եւ իր խօսքով (նշանակել նոր թագաւոր մը) Հայոց նոյն Արշակունի թագաւորներու տոհմէն եւ անոր միջոցով իրեն ենթար­կել Հա­յոց աշխարհը։ Ապա ան գտաւ նոյն տոհմէն երիտասարդ մը Խոսրով անու­նով, անոր գլխուն թագ դրաւ եւ անոր կնութեան տուաւ իր Զրուանդուխտ քոյրը, իր բոլոր զօր­քերը անոր հետ դրաւ եւ Զիկ նուիրակը դաստիարակ (իմա՝ խորհրդա­տու) նշա­նակեց Խոսրով թագաւորին։ Այսպէս անոնք ելան եկան Հայոց աշխարհը։ Արշակ թա­գաւորը երբ տեսաւ զանոնք՝ տեղի տուաւ, քաշուեցաւ գնաց Յունաց սահ­ման­նե­րը։ Եւ թի­կունք եղան Արշակ թագաւորին Յունաց թագաւորը, իսկ Խոս­րովին՝ Պար­սից թագա­ւորը։

[…] Ապա Յունաց եւ Պարսից թագաւորները խորհրդակցելով իրարու հետ՝ համա­ձայնութեան  եկան։ Անոնք յարմար նկատեցին նախ Հայոց աշխարհը իրարու միջեւ երկու մասի բաժնել։ Անոնք կ’ըսէին. ʽՄեր երկուքին միջեւ ինկած է այս հզօր եւ հա­րուստ թագա­ւորութիւնը. լաւ կ’ըլլայ, որ այս ձեւով տկարացնենք ու խանգարենք այս թագաւորութիւնը. նախ երկու մասի բաժնենք այս երկու Արշակունի թագաւոր­ներով որոնք նշանակեցինք, յետոյ կ’աշ­խատինք զանոնք ալ սահմանափակել, աղ­քատաց­նել եւ մեր ծառայութեան ենթարկել, որ­պէսզի չկարենան մեր մէջ գլուխ բարձ­րացնելʼ։

[…] Այն ժամանակ Հայոց թագաւորութիւնը բաժնուեցաւ, ցրուեցաւ, տկարացաւ եւ ինկաւ իր նախկին մեծութենէն»։[2]     

Ի դէպ, այդ նոյն նախարարներն էին, որոնք Խոսրով Գ.-էն նմանապէս դժգոհելով՝ բողոք յարուցին պարսից թագաւորին՝ գահընկէց ընելու զայն, իբրեւ թէ կաթողիկոսական Աթոռին նշանակած էր Սահակ Պարթեւի նման լուսապսակ անձ մը, որուն ոչ պակաս քան Մաշ­տոցին կը պարտինք Ոսկեդարու հոգեւոր-մշակութային անզուգական երկունքը։

Մայրամուտը Արշակունեաց հարստութեան, կորուստը հայոց պետութեան 428 թուա­կանին, կը կազմեն մեր պատմութեան ամենատխուր էջերէն մին։ Այստեղ եւս թշնա­միին համար ուրիշ ոչ ոք նախապատրաստեց հայոց թագաւորութեան կործանման եւ երկրի թշուառութեան նախապայմանները, բացի իրենց տոհմային եւ ընտանեկան առաւե­լու­թիւն­ները ազգի ու հայրե­նիքի գերագոյն շահերէն աւելի բարձր դասող եւ անհեռատես քաղաքա­կա­նութիւն վարող հայ նախարարներէն։

Դժգոհ՝ Վռամշապուհ թագաւորին յաջորդած Արտաշէս Դ.-ի վարքէն, հայ նախա­րարները կը ներկայանան Սահակ կաթողիկոսին՝ թագաւորը գահընկէց ընելու անփառու­նակ ծրագրով։ Պարթեւ հայրապետը՝ Ս. Սահակ, կանխատեսելով վերահաս վտանգը, ոչ միայն կտրականապէս կը մերժէ միաբանիլ անոնց, այլ ընդհակառակը՝ կը յորդորէ ընդու­նիլ սե­փական թագաւորը հանդերձ իր թերութիւններով, զօրավիգ ըլլալ անոր, յուսալ աւելի բար­ւոք լուծումներ գտնել, քան քանդել եղածը, ան ալ ոսոխին ձեռքով, եւ թոյլ չտալ Հայոց աշ­խար­հի մղձաւան­ջային օրերուն քաղաքական այնպիսի՛ ծանրակշիռ սխալ մը, որ կրնայ ճակատագրական ան­նախատեսելի հետեւանքներ ունենալ թէ՛ ներկայի, եւ թէ՛ ապագայի համար։

Հայ Եկեղեցւոյ այս պատկառազդու անձնաւորութեան՝ Ս. Սահակ հայրապետի խրա­տը այնքա՛ն ուսանելի կէտեր ունի այսօրուայ հայ իրականութեան մէջ տեղի ունեցող իրադար­ձութիւններուն առնչուած, որ միանգամայն յարմար կը նկատեմ մեր պատմիչ­ներու վկայու­թենէն զանոնք մէջբերել ստորեւ.

«Հայոց Արտաշիր թագաւորը սկսաւ այնչափ անառակ ցանկութիւններու մէջ թաղ­ուիլ, այն աստիճան, որ բոլոր նախարարները անկէ զզուեցան։ Անոնք եկան Մեծն Սահակի մօտ, բողոք բարձրացուցին եւ զայն հրաւիրեցին օգնելու իրենց, որպէսզի Պարսից թագաւորին առջեւ (Արտաշիր թագաւորին) դէմ չարախօսելով՝ գահընկէց ընեն ու պարսիկ մը բերեն կառավարելու համար (Հայոց) աշխարհը։ Իսկ (Մեծն Սահակը այս լսելով) ըսաւ. ʽՉեմ ուզեր հերքել ձեր ըսածները, ես ալ լսած եմ անոր ցաւալի, ամօթալի կենցաղավարութեան մասին, շատ անգամ յանդիմանած եմ, բայց ան ուրացած է։ Արդ, պէտք է ժամանակ մը տանիլ այդ մարդուն թերութիւնները, մին­չեւ մտածենք (ուրիշ) ելք մը գտնել Յունաց Թէոդոս կայսեր միջոցով, բայց ոչ թէ մատնել զայն անօրէններուն ձեռքը եւ իյնալ ծաղր ու խայտառակ վիճակի մը մէջʼ։

Իսկ անոնց (նախարարներուն) ուզածը այս չէր, անոնք կը ջանային իրենց համա­խորհուրդ դարձնել զինք։ Բայց ան ըսաւ. ʽՔաւ լիցի, որ ես իմ մոլորած ոչխարը մատ­­­նեմ գայլերուն, որ ես չպահեմ բեկուածը կամ հիւանդացածը, այլ գահավէժ ընեմ… Թէպէտ ան անառակ է, սակայն դրոշմուած է աւազանով, պոռնիկ՝ բայց քրիս­տոնեայ է, մարմնով ապականած է, բայց անհաւատ չէ հոգիով, բարքով զեխ է, բայց ոչ՝ կրակապաշտ, թուլութիւն ունի կանանց հանդէպ, բայց երկրպագու չէ տա­րերքին։ Եւ ինչպէ՞ս կարելի է իմ այդ ախտաւոր ոչխարը փոխել առողջ գազանին հետ, որուն առողջութիւնը մեզի համար ստոյգ պատուհաս էʼ։

Բայց նախարարները մտածելով, թէ (կաթողիկոսը) զիրենք խաբելու նպատակով այդպէս կը խօսի, որպէսզի յետաձգել տայ իրենց ծրագիրը եւ զգուշացնէ թագա­ւորը, միաբերան կ’ըսեն. ʽՔանի որ դուն մեզի հետ չուզեցիր համաձայնիլ, որ ան չթա­գա­ւորէ, ահա մենք ալ չենք ուզեր, որ դուն քահանայ ըլլաս մեր վրայʼ։ Եւ բոլորը միաբանու­թեամբ ելան գացին Պարսից Վռամ թագաւորին մօտ, ոմն փառամոլ քա­հա­նայի մը՝ Արծկեացի Սուր­մակին հետ, չարախօսելու իրենց Արտաշիր թագաւորի եւ Մեծն Սա­հակի դէմ, թէ անոնք հակած են դէպի յոյներուն կողմը»[3]։

Արդարեւ, հայ նախարարները ոչ միայն իրենց հիւանդ գառը մատնեցին օտարի ա­ռողջ գայլին, այլ նաեւ իրենց բարի հովիւը՝ Ս. Սահակ Պարթեւը, որ կաթո­ղիկոսական Ա­թո­ռին վրայ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի պարթեւական եւ Մամիկոնեան տոհմերէն սերող վեր­ջին ներկայացու­ցիչն էր։ Պարսից Վռամ Ե. Թա­գաւորը, առիթէն օգտուելով, վերջ դրաւ Արշա­կունեաց թագա­ւորութեան՝ գահընկէց ընելով Արտաշէս Դ.-ը եւ միաժամանակ աթո­ռա­զրկե­լով Սահակ կաթո­ղիկոսը՝ Արտա­շէսը պաշտպանած ըլլալուն համար։

Փաստoրէն հայոց թագաւորութիւնը վերացնելու ուղղութեամբ պարսիկներու դա­­րաւոր պայքարը, որ միշտ անյաջողութեան մատնուած էր հայոց բանակի եւ նախարար­ներու դիմա­դրութեան շնորհիւ, ի վերջոյ յաջողութեամբ պսակուեցաւ ոչ թէ թշնամիներու, այլ ուղղակի հայ նախարարներու ձեռքով:

Դիպուկ է Խորենացիին քով նախարարներուն եւ Արծկեացի Սուր­մակ երէցին կողմէ Պար­սից Վռամ Ե.-ին մօտ Արտաշէս Գ.-ին եւ Սահակ Պարթեւին դէմ ներկայացուած չա­րախօսութեան բնոյթը, որ ո՛չ կրօնական եւ ո՛չ ալ բարոյական հիմք ունի, այլ ունի զուտ քա­ղա­քական հէնք, թէ «զՅունօք գլեալ խորհրդովն»[4], այսինքն՝ հայոց արքան եւ կաթո­ղի­կոսը «յոյներու կողմը հակած են»։

Սակայն սոյն իրադարձութիւնները պահ մըն ալ հարկ է քննարկել այլ ենթահողի մը վրայ։ Պատմական իրողութիւնը այն է, որ Սասանի ցեղէն Արտաշիր Ա.-ը արդէն 224 թուա­կանին պատերազմելով պարթեւներու արքայից արքայ Արտաւանի դէմ՝ պարտու­թեան մատ­նած էր զայն, եւ 226-ին ալ գրաւելով Տիզբոն մայրաքաղաքը՝ ամբողջ պետութիւնը ենթարկած էր իրեն եւ, այսպէս, հիմնած Սասանեան հարստութիւնը։ Այդ օրէն սկսեալ, երբ Պարսկաստանի մէջ պարթեւ Արշակունիները արիւնալի վայրագութեամբ կը հա­լածուէին, Հայաստանի մէջ անոնց տոհմը տակաւին կը գոյատեւէր շուրջ երկու հարիւր տարի։ Բնա­կանաբար Սասան­եանները հաշտ աչքով չէին դիտեր իրենց քաղաքական ազ­դեցութեան ոլորտին մէջ գտնուող Արշակունեաց թագաւորութեան հայկական ճիւղը, ուստի դարա­նա­կալ կը սպասէին պատեհ առիթը՝ զայն կա՛մ ռազմական, կա՛մ ալ դիւա­նագիտական նեն­գութեան միջոցով միանգամ­ընդմիշտ վերացնելու, հնարաւոր վտանգի կամ մրցակ­ցու­թեան մը առաջքը վերջնականապէս առնելու համար։ Այս նպատակին հասնելու ճամ­բուն վրայ լուրջ խոչնդոտ մըն էր, անշուշտ, Հայ Եկեղեցին, որուն գահա­կալները, իրենց ներ­կայա­ցուցած կրօնական տարբերութենէն բացի, ոչ ուրիշ ցեղի՝ այլ պարթեւական ազգի ժառան­գորդներ էին, որոնք նաեւ Յուսիկ Ա. կաթողիկոսի Տիրան թագաւորի դստեր հետ ունեցած ամուսնական կապով բարեկա­մացած էին Արշակու­նիներու արքայատոհմին հետ։

Անշուշտ պարսից արքունիքը քաջ գիտէր, թէ ոգեկան ուժի ինչպիսի՛ աղբիւր էր Հայ Եկեղեցին իր պետականութենէն զրկուող հայութեան համար, եւ թէ որքա՜ն մեծ ազդեցու­թիւն կրնային ունենալ Ս. Սահակի նման հեռատես եւ իրենց հօտին պահպանութեամբ մտա­հոգ հայրապետներ հայ ժողովուրդի ինքնութեան զարգացման վրայ։ Ուստի պար­սից արքունիքը կը միտէր հայութեան աչքին գործնականօրէն հեղինակազրկել Լուսաւորչի Գահը՝ անոր վրայ բազմեցնելով Սուրմակ երէցի, Բրքիշոյի եւ Շմուէլ ասորածին եպիս­կոպոս­ներու նման հայու ոգիին խոտոր օտարազգիները։

Բնական է, որ ի վերջոյ հայ նախարարներուն ալ պիտի պարզուէր ճշմարիտ եւ վարձ­կան հովիւներու միջեւ հսկայ տարբերութիւնը։ Շմուէլի մահէն ետք, 437 թուականին, անոնք կը դիմեն Ս. Սահակին, որ վերստին յանձն առնէ կաթողիկոսութիւնը՝ խոստանա­լով ձեռք բերել պարսից արքունիքի համաձայնութիւնը։ Սակայն Բագրեւանդ քաշուած եւ տեղի Ս. Յովհաննէս վանքին մէջ աղօթքի եւ ճգնութեան նուիրուած ծերունի կաթողիկոսը այնքան վիրաւորուած էր անցեալի չարաբաստիկ դէպքերէն, հայ նախարարներու չարա­ղէտ ընթաց­քէն, որ կը մերժէ անոնց խնդրանքը ու դառնացած՝ կտրուկ շեշտով մը կը պա­տասխանէ. «Չեմ ուզեր քահանա­յանալ տիրանենգ, տիրաս­պան եւ մատնիչ ժողովուրդի մը վրայ»[5]։

Որքա՜ն կսկիծ եւ հիասթափութիւն կայ Ս. Սահակի վերոյիշեալ խօսքերուն մէջ, բայց միեւնոյն ատեն՝ դառն ճշմարտութի՛ւն։

Բագրատունեաց թագաւորութեան գոյատեւման վերջին տարիները նմանապէս կ’անց­նին յունադաւան եւ հայադաւան իշխաններու ինքնակործան պայքարի ճամբով։ Յատ­կանշական է, որ այս անգամ ոչ թէ Սահակ կաթողիկոսի նման դրական հեղինակու­թիւն մը կը յառնի հայոց պատմութեան այդ վճռորոշ պահուն, այլ, յանձին Պետրոս Ա. Գե­տադարձ[6] կա­թողիկոսի, միանգամայն բացասական կերպար մը, որ Վեստ Սարգիսի եւ այլ ազգադաւ իշխան­ներու հետ համագործակցելով՝ քաղաքամայր Անին կը յանձնէ բիւզան­դացիներուն։

Պետութեան եւ ազգին դէմ այս կարկառուն դաւաճանութիւնն ալ մեր պատմութեան սրտաճմլիկ եւ ամենատխուր եղելութիւններէն մէկը կը կազմէ։ Այդ դարաշրջանի ժամանակա­գրութիւնը աւանդող Մատթէոս Ուռհայեցի պատմիչը, առանց այլեւայլի, խորազգած կը վկայէ պատմական իրողութիւնը, թէ Աստուծոյ նկատմամբ փրկարար երկիւղը կորսնցու­ցած հոգեւո­րականներն ու իշխանները կեղծ երդում տալով հայոց Գագիկ Բ. թա­գաւորին՝ կը համոզեն զինք ընդունելու Բիւզանդիոնի Կոստանդին Թ. Մոնոմախոս կայսեր հրաւէրը եւ երթալու Կ.Պոլիս՝ բանակցելու համար անոր հետ։ Եւ երբ Գագիկ Բ. Կ.Պոլիս կը հասնի, իսկոյն կը ձերբակալուի կայսեր կողմէ, մինչ յունամէտ աւազակաորջին մաս կազ­մող հայ աւագանին, գլխաւորութեամբ Վեստ Սարգիս իշխանի եւ Պետրոս Ա. Գետա­դար­ձի, «որոնք (Գագիկ Բ.-ին հաւատարմու­թեան) Աստուծոյ արիւնով (այսինքն՝ Ս. Հաղոր­դու­թեան վրայ) սոսկալի երդում տուած էին, Անի քաղաքի քառասուն բանալիները Մոնոմա­խոս կայսրին ուղարկեցին, հանդերձ նամակով մը, թէ Անի քաղաքը եւ ամբողջ Արեւելքը քու (սեփակա­նութիւնդ) դարձաւ[7]… Յոյները աստիճանաբար Հայոց երկրէն հեռացուցին քաջ զինուորա­կանները, զանոնք կտրեցին իրենց տունէն ու գաւա­ռէն եւ կործանեցին Հա­յոց թագաւորու­թիւնը»[8]։

Այսպէս իրագործուեցաւ հայերու ձեռքով հայոց թագաւորութիւնը կործանելու բիւ­զանդական նենգամիտ քաղաքականութեան ծրագիրը։ Բայց եթէ երբեք Վանի, Անիի, Կար­սի, Գու­գարքի եւ հայկական այլ թագաւորութիւնները, նաեւ իրական ուժ ունեցող նախա­րարները բռունցքուէին, կեդրոնաձիգ ուժերով համախմբուէին հայոց պետականութիւնը խորհրդա­նշող թագաւորական գահին շուրջ, ապա թերեւս կարողանային դիմագրաւել ժա­մանակի ռազմա­քաղաքական ծանրածանր հարուածները՝ հակազդելով թէ՛ բիւզանդա­ցիներուն եւ թէ՛ սելճուք­ներուն։   

Աւա՜ղ, տարբեր չեղաւ պարագան նաեւ Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան` Ռու­բին­եանց օրերուն. յար եւ նման հակառակութիւններ, այս անգամ՝ լատինա­մոլներու եւ ազ­գային դիրքեր պաշտպանողներու միջեւ։ Այս բոլոր պայքարներն ալ եղած են ի վերջոյ ներ­քին անմիա­բանութեան եւ երկրին սպառնացող մօտալուտ վտանգը թերագնահատելու պատճառով, եւ ունեցած են իրենց ծանր անդրադարձը թէ՛ հայոց պետականութեան եւ թէ՛ հայ ժողո­վուրդի կեանքին վրայ։ Ներքին պառակտուածութեան հետեւանքով ոչ միայն վե­րացած են հայ­կական թագաւորութիւն­ները, թշուառութեան մատնուած ժողովուրդը դար­ձած վտա­րանդի իր պապե­նական հողերէն, այլեւ բռնագրաւուած եւ յափշտակուած է երկի­րը` Մի­ջերկ­րա­կանի գեղածի­ծաղ ափերէն մինչեւ Մասեաց կատարը, այո՛, մինչեւ Արցախի պատմական հողատարածքներն ու Շուշին։ Այսօր, գէթ հայոց գոյութեան յաւի­տենական խորհրդանիշը` աստուածաշնչական մեր սրբազան Արարատ լեռը կ’ըլլար Հա­յաստանի տարածքին մէջ, եւ քա­ղա­քամայր Անին, նուիրական դամբարանը Բագրա­տուն­­եաց արքա­ներուն, աւերա­կաց ստուե­րին մէջէն չէր դիտեր սահմանին փշալարերը ու կա­րօ­տով չէր ճմլեր մեր արնաքամ սիրտը։

Իսկ ինչո՞ւ տանուլ պիտի տայինք հայկազուն բիւրաւոր հերոս­ներու արեամբ ազատա­գրուած մեր համազգային հպարտութեան եւ արժանապատւու­թեան բերդաքաղաքը Շու­շին, եթէ նախապէս ըլլայինք ազգային մեր գերագոյն շահերը հետա­պնդելու մէջ միա­բան, համա­խմբուած ու խոհեմ, ունենայինք ներքաղաքական միա­ձոյլ կայունութիւն, դառ­նայինք քաղաքա­կանապէս հեռատես եւ իրապաշտ մարտավա­րութեամբ հետեւողական։

Պատմութիւնը իբրեւ արդար դատաւոր, ինք պիտի գնահատէ ներկան։ Արդարապէս պիտի դատէ բոլոր Վասակ Սիւնիներն այսօրուան։ Ան ստոյգ պիտի վկայէ, թէ տարաբախ­տօրէն իրականա­ցած ցաւն ու վշիտը, անդառնալի կորուստը առոյգ, ջահել-ջիւան կեանքե­րուն եւ ազգային կենսատու հողատարածքին, արդեօք ձախորդ գործընթա­՞ցն էր պատկան իշխանու­թիւններու որդե­գրած ռազմավարութեան, թէ պարտադրուած դաւաճա­նութեան։

Արդարեւ, մե՛նք ենք պատասխանատուն թոյլ տալով, որ պատմութիւնը կրկնուի մեր ազգային-հաւաքական կեանքին մէջ յար եւ նման իրադարձութիւններով։ Այլապէս, պատմու­թիւնը ինքզինք չի կրկներ, բայց ան կը կրկնէ իր դասը՝ սորվիլ անցեալի կենսա­փորձէն՝ ձեռքբե­րումներէն, առաւել եւս՝ սխալներէն։ Եթէ կ’ուզենք զարգանալ ու գերազան­ցապէս յառաջանալ ազ­գովին, եթէ կ’ուզենք հասնիլ սրբազան լերան կատարին, ապա պէտք չէ թոյլ տանք, որ պատ­մութիւնը կրկնուի, այլ պէտք է կերտենք մե՛ր պատ­մութիւնը՝ նորը, կայունը, հզօրը, բարօրը, խաղաղն ու արդարը։     

[1] Տե՛ս Փաւստոս Բիւզանդ, Հայոց Պատմութիւն, հրտ. Ստ. Մալխասեանցի, Գահիրէ, 1954, էջ 395-397; Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, աշ. Մ. Աբեղեան եւ Ս. Յարութիւնեան, Երեւան, 1991, 310-311; Ղազար Փար­պեցի, Պատմութիւն Հայոց եւ Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան, Երեւան, 1982, էջ 27-28։

[2] Հմմտ. Փաւստոս Բիւզանդ, անդ, էջ 395-396։

[3] Հմմտ. Խորենացի, անդ, էջ 346-347:

[4] Տե՛ս նոյնը, էջ 347:

[5] Տե՛ս Փարպեցի, անդ, էջ 64:

[6] Ներկայիս Մայր Աթոռի հետ կապ ունեցող հայրենի որոշ պատմաբաններ կը ջանան զանազան փոր­ձերով արդարացնել Պետրոս Ա. Գետադարձը եւ անոր վրայէն ջնջել պատմութեան խարանած «դա­ւաճան»-ի կնիքը։ Ժա­մանակին նման մօտեցում մը ցուցաբերած էր նաեւ Մաղաքիա արքեպս. Օր­ման­եանը, անոր վե­րագրուող ջրօրհնէքի մը հրաշագործութեան պատմութիւնը եւ մեր մատենագրու­թեան մէջ արդիւ­նական հեղինակ մը հանդիա­սանալու փաստերը համարելով անհամատեղելի դաւաճանի մը դերա­կատարութեան հետ։ Եկեղեցամէտ շրջանակներու սոյն փորձը դժուար թէ ըլլայ ընդունելի անաչառ պատմագիտութեան առջեւ, ցորչափ պատմական նոր վկայութիւններ տակաւին չեն նպաս­տեր Պետրոս Ա. Գետադարձի արդարացումին։        

[7] Մատթէոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, աշխ. թարգ. եւ ծանօթ. Հրաչ Բաթիկեանի, Երեւան, 1991, էջ 105։

[8] Մատթէոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն, անդ, էջ 149: