(Հեղինակ՝ Դոկտ, Աբէլ քհնյ. Մանուկեան, Երեւան, 2020, 96 էջ)
Գայիանէ Թէրզեան
Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան
Մատենադարանի Գիտաշխատող
Առկայ գրքի հրատարակութիւնը կարեւոր լուսաբանութիւն է Ֆլորենցիայի ժողովի եւ «Հրահանգ առ Հայս» փաստաթղթի: Գրքում հեղինակը անդրադառնում է Ֆլորենցիայի ժողովի հրաւիրման պատճառներին, զարգացման պատմական հանգամանքներին, «Հրահանգ առ Հայս» միութեան փաստաթղթի գրութեան աղբիւրներին, աստուածաբանական եւ եկեղեցաբանական հարցերին, Կիլիկեան Հայաստանում, Կ.Պոլսում, նաեւ ժամանակի հայկական կարեւոր գաղթօջախներից Կաֆայում (Թէոդոսիա) տիրող հոգեւոր եւ քաղաքական խնդիրներին:
Ինչպէս գիտենք, պատմութեան տարբեր ժամանակաշրջաններում Հռոմէական Կաթոլիկ Եկեղեցին փորձել է Հայ Առաքելական Եկեղեցուն քաղկեդոնական դարձնել՝ երբեմն օգտուելով նաեւ հայ ժողովրդի քաղաքական-տնտեսական ծանր վիճակներից: Սակայն Հայոց եկեղեցին միշտ կարողացել է պահել իր ազգային ինքնորոշումը, մնալով հաւատարիմ իր վարդապետական-դաւանաբանական սկզբունքներին, հոգեւոր առաքելութեանը, ինչպէս նաեւ սրբազան աւանդութիւններին:
Ֆլորենցիայի ժողովը Արեւելեան եւ Արեւմտեան Եկեղեցիների միութեան վերջին փորձն էր: Հիմք ընդունելով «Հրահանգ առ Հայս» եզակի փաստաթուղթը՝ Կաթոլիկ Եկեղեցին մեկնաբանում է, թէ 1439 թ. իրականացել է Կաթոլիկ եւ Հայ Եկեղեցիների միջեւ միութիւն: Սակայն ելնելով այն հանգամանքից, որ Հայ Եկեղեցին պաշտօնապէս չի մերժել «Հրահանգ առ Հայս» կոնդակի հիման վրայ Հայ եւ Կաթոլիկ Եկեղեցիների միութեան համաձայնությունը, հետեւաբար, որքան էլ որ այն գործնականում չկիրառուեց, այնուամենայնիւ Հռոմի կողմից սա ըստ օրէնքի ընդունուեց որպէս եկեղեցիների միութեան կայացած փաստ:
Ըստ հեղինակի՝ Ֆլորենցիայի ժողովը արդիւնք էր պապական այն հերձուածի, որ առաջացել էր Հռոմի Կաթոլիկ Եկեղեցու մէջ 1378-1417 թթ.: Այս առիթով մի շարք ժողովներ էին գումարուել, որոնց նպատակն էր եկեղեցու ներսում վերստեղծել կարգ ու կանոն, հաստատել օրինակարգութիւն եւ Ս. Պետրոսի Աթոռին Հռոմում հաստատել պապերի առաքելական յաջորդականութեան վաւերականութիւն:
Եւգենիոս Դ.-ի (1383-1447) քահանայապետական առաքելութիւնը սկզբնական շրջանում անբարենպաստ էր: Թւում էր, թէ Պապի քաղաքական հեղինակութիւնը բոլորովին ընկած է, երբ Բիւզանդիայի կայսր Յովհաննէս Ը. Պալելոգը՝ պապին, ինչպէս նաեւ Բազիլիոյ ժողովական հայրերին է դիմում՝ վերսկսելու 1274 թ. Հռոմէական Կաթոլիկ եւ Յոյն Ուղղափառ Եկեղեցիների միջեւ Լիոնի միարարական ժողովի բանակցութիւնները: Կայսրը սրանով նպատակ ունէր օսմանեան թուրքերի սպառնացող վտանգի դէմ ապահովել Արեւմուտքի ռազմական օժանդակութիւնը, ուստի եւ ջանում էր իրականացնել յոյն եւ արեւմտեան կաթոլիկների միջեւ եկեղեցական-դաւանաբանական միութիւն: Սակայն կայսրը Օսմանեան թուրքերի գրոհից վախենալով, իսկ պապը՝ իր թշնամիներից, ստիպուած են լինում որոշակի հանդուրժողականութիւն ցուցաբերել աստուածաբանական փոխադարձ զիջումների համար: 1439 թ. Յուլիսի 16-ին, Ֆլորենցիայի մայր տաճարում պաշտօնապէս հաստատւում է Հռոմէական Կաթոլիկ եւ Յոյն Ուղղափառ եկեղեցիների միջեւ եկեղեցական եւ դաւանաբանական միութիւնը՝ այն ամրագրուելով պապական կոնդակով:
Իրականում այս աղմկայարոյց միութիւնը իր բուն նպատակին չի ծառայում: Փաստաթուղթը ստորագրած 21 օրթոտոքս եպիսկոպոսները մէկը միւսի յետեւից հրաժարւում են նախապէս տուած իրենց միութեան վերաբերեալ համաձայնութիւնից: Հռոմէական Կաթոլիկ եւ Յոյն Ուղղափառ Եկեղեցիների միջեւ կայացած միութեան իրականացումից ընդամէնը 14 տարի յետոյ Կ.Պոլիսը նուաճւում է Սուլթան Մահմետի կողմից, ինչն էլ ուղղափառ վանականութեան կողմից մեկնաբանւում է որպէս վերահաս պատիժ ուղղափառ հավատքի մէջ այդ անհաւատարմութեան համար: Ուստի նրանք 1484 թ. Կ.Պոլսում ժողով են գումարում եւ պաշտօնապէս չեղյալ համարում 1439 թ. Ֆլորենցիայում ստորագրուած համաձայնագիրը:
Հեղինակը յատուկ գլխով անդրադառնում է Ֆլորենցիայի միարարական ժողովին հայերի մասնակցութեանը: Եւգենիոս Դ.-ն միութեան հրաւէր է ուղարկում ժամանակի Հայոց Կաթողիկոս Կոստանդին Զ. Վահկացուն: Կաթողիկոսը ստանալով Եւգենիոս Դ-ի նամակը՝ իսկոյն դիմում է ժամանակի պատկառելի հոգեւորական Մկրտիչ Նաղաշ արքեպիսկոպոսին, որ Տիգրանակերտի (Ամիդ) առաջնորդն էր: Վերջինս եկեղեցիների միութեան հարցում անբարենպաստ դիրքորոշում էր որդեգրել եւ կաթողիկոսին խորհուրդ է տալիս պապական հրաւէրին ընդառաջել միայն այն ժամանակ, երբ Հռոմի եկեղեցին մերժի քաղկեդոնականութիւնը:
Այնուամենայնիւ, Կոստանդին Զ. Վահկացին, կարծես հարկադրուած, իր անունով փոխանորդներ է ուղարկում ոչ թէ Կիլիկիայից, այլ Ղրիմ թերակղզու հայաշատ Կաֆա քաղաքից՝ մասնակցելու ժողովին, թէեւ, ինչպէս հեղինակն է նշում, կաթողիկոսը լաւ գիտէր, որ անցեալում նման միության փորձերը երբեք յաջողութեամբ չեն պսակուել: 1307 թուականին Կաթոլիկ Եկեղեցու հետ միանալու ժողով էր գումարուել Սսում, ապա՝ 1316-ին՝ Ատանայում, որոնք մասնաւորապէս Արեւելեան Վարդապետների, ինչպէս նաեւ ազգային-ժողովրդական ուժերի բուռն ընդդիմութեան հետեւանքով ձախողութեան էին մատնուել եւ, ի վերջոյ, Կոստանդին Դ. թագաւորի եւ Մեսրոպ Ա. Արտազեցի կաթողիկոսի նախաձեռնութեամբ ամբողջապէս հերքուել Սիսի Ը.՝ 1361 թուականի ժողովում։ Այսպէս, վերացուել են նախորդ ժողովների կաթոլիկամէտ նորամուծութիւնները, վերահաստատուել Հայ եկեղեցու անկախութիւնն ապահովող դաւանական եւ ծիսական աւանդական կանոնները:
Հեղինակը մանրամասն անդրադառնում է այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում տիրող հոգեւոր-քաղաքական մթնոլորտին, կոնդակի համար որպէս հիմք ծառայած փաստաթղթերին, նրանցում արծարծուող Հայ Եկեղեցու դաւանաբանական հարցերին՝ մասնաւորապես 14-15-րդ դդ. հայոց հաւատքի ժառանգութեանը եւ դրանց հետ առնչուող աստուածաբանական, եկեղեցական, ծիսական եւ տոմարական ուսումնասիրութիւններին, կաթողիկոսի կողմից որպէս պատուիրակութիւն ուղարկուած հոգեւորականների՝ Կալաթայի առաջնորդ Յովակիմ եպիսկոպոսին, Կաֆայի աթոռակալ Սարգիս վարդապետին, Մարկոս եւ Թոմաս վարդապետների ինքնութեան հարցերին՝ ուսումնասիրելով նրանց մասին տեղեկութիւններ պարունակող պատմական աղբիւրներն ու ձեռագրերի յիշատակարանները:
Հեղինակի կողմից ճիշտ են ընտրուած երկու կարեւոր հարցերը, որոնք մեր հոգեւոր հայրերի առջեւ էին դրուած: Նախ, որ եկեղեցիների միութիւնն աւետարանով է աւանդուած եւ եկեղեցու վարդապետական կարեւորագոյն սկզբունքներից մէկն է, հետեւաբար, մերժելով այն, նշանակում է դուրս գալ Քրիստոսի մէկ հօտ, մէկ հովիւ ու մէկ ուղղափառ, առաքելական եւ ընդհանրական եկեղեցուն անբաժան մաս կազմելու տիրաւանդ պատգամից։ Ուստի եւ Կոստանտին Վահկացին չէր կարող մերժել եկեղեցու միության հարցը, սակայն մյուս կողմից Հայ Եկեղեցին ունէր իր եկեղեցական ավանդութիւններն ու կանոնակարգը, եւ միութեան հարցը լոկ իր անձից կախուած չէր ու այդ պէտք է ընդունէր կամ մերժէր Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու ազգային-եկեղեցական սրբագումար Ժողովը:
Հետագայ իրադարձութիւնները ցոյց են տալիս, որ միութեան իրագործումը մի շարք հանգամանքների բերումով այդպէս էլ անաւարտ է մնում: Կաթողիկոսը շուտով մահանում է, իսկ նրա անունից ուղարկուած պատուիրակութիւնը Ֆլորենցիայից վերադառնում է այնտեղ, որտեղից մեկնել էր՝ Կաֆա։ Քաղաքական իրավիճակը Կիլիկիայում ի նպաստ հայ ազգաբնակչութեան չի բարելաււում։ Թէեւ Կոստանդին Զ.-ին յաջորդած Գրիգոր Թ. Մուսաբէկեան կաթողիկոսին վերագրուող մի նամակ այն տպաւորութիւնն է թողնում, թէ փորձ է կատարուել հայ եկեղեցում իրագործելի դարձնել Ֆլորենցիայում ստորագրուած եկեղեցիների միութեան համաձայնութիւնը, սակայն դա այդպէս էլ չի իրականանում։ Մինչ այդ, 1441 թուականին կաթողիկոսական աթոռը Սսից տեղափոխւում է Ս. Էջմիածին, որտեղ նոյն թուականին կաթողիկոս է ընտրւում Կիրակոս Ա. Վիրապեցին։ Թովմա վրդ. Մածոփեցին իր «Պատմագրութեան» մէջ, որն ընդգրկում է 1386–1440 թուականների իրադարձութիւնները, ապա իր «Յիշատակարան»-ում, որը վերաբերում է հայոց կաթողիկոսական աթոռը Կիլիկիայի մայրաքաղաք Սսից Վաղարշապատ տեղափոխելուն, ընդհանրապէս չի անդրադառնում տիեզերական հորջորջված այնպիսի կարեւոր մի ժողովի, ինչպիսին Ֆլորենցիայի ժողովը եւ դրա հետ կապուած եկեղեցիների միութեան փաստն էր։
Հեղինակը արժեւորում է «Հրահանգ առ Հայս» կոնդակում քննարկուած այն բոլոր հարցերը, որոնք Հռոմէական Կաթոլիկ եւ Հայ Առաքելական Եկեղեցիների միարարական փորձերի դարաւոր պատմության մեջ արծարծուել են: Բարձր է գնահատւում կոնդակի արժէքը եւ կարեւոր համարում դրա աստուածաբանական ուսումնասիրութիւնը եկեղեցական ներկայ եւ հետագայ երկխօսութիւնների համար:
Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեանի առկայ հատորը, ստո՛յգ, հարստացնում է հայ հոգեւոր եկեղեցաբանական-պատմագիտական գրականութիւնը՝ լոյս սփռելով ժամանակի հայ ազգային-եկեղեցական կեանքի, կարեւոր իրադարձութիւնների, դէմքերի ու դէպքերի վրայ։
Սրտանց բարի երթ ենք մաղթում արժէքաւոր հատորին, յուսալով, որ այն կ’արժանանայ հայ ենթերցասէր հասարակութեան ուշադրութեան։