Պատմամշակութային Վաւերագրութիւն
ՔՐԻՍԹԻՆԱ ԱՂԱԼԱՐԵԱՆ
«Զարթօնք»-ի Երեւանի Աշխատակից
ԶԱՐԹՕՆՔ կը վաւերագրէ շարքի վերջին համարում կ՛անդրադառնանք Տիգրանակերտի ամրոցին, որը գտնւում է Ասկերանի շրջանում։ Պատմամշակութային այս գլուխգործոցը՝ այսօր գտնւում է թշնամու ձեռքում։
Ասկերանի շրջանում է գտնւում Տիգրանակերտ պատմամշակութային արգելոցը, որը հիմնուել է 2008 թուականին Տիգրանակերտ հնավայրի եւ Խաչենագետի ստորին հովտի ամբողջական պատմամշակութային ու բնական համալիրի նիւթական եւ հոգեւոր արժէքներն իրենց պատմական, մշակութային եւ բնական միջավայրում պահպանելու նպատակով:
Արցախի Տիգրանակերտ քաղաքը այն 4 նոյնանուն քաղաքներից է, որոնք կառուցել է Տիգրան Մեծ արքան մ.թ.ա. 1-ին դարում:
Այդ քաղաքի մասին յիշատակել են 7-րդ դարի պատմիչներ Սեբէոսը եւ Մովսէս Կաղանկատուացին։ Այն որպէս բնակավայր գոյութիւն է ունեցել մինչեւ ուշ միջնադար եւ գտնուել է Խաչենի իշխանութեան տարածքում։ Այս շրջանից Խաչենագետի ներքին հովիտը կոչուել է Տիգրանակերտի դաշտ։ Տեղի բնակիչները պահպանել են նաեւ «Տկռակերտ» անուանումը։ Քաղաքն աւերուել է մոնղոլական արշաւանքների ժամանակ: Հայոց արքայ Տիգրան Մեծը քաղաքը յանձնել է Մարաստանի թագաւոր Աժդահակի կին եւ իր քոյր Տիգրանուհուն, ում մեծ դժուարութեամբ էր ազատել ամուսնու հալածանքներից: Աժդահակին սպանելուց յետոյ Տիգրան Մեծը Տիգրանուհուն, բազմութեամբ եւ արքայավայել, ուղարկում է իր անունով կառուցած Տիգրանակերտ քաղաքը եւ հրամայում շրջակայ գաւառները դնել քրոջ ծառայութեան տակ:
Տիգրանակերտի ճշգրիտ տեղանքը յայտնաբերուել է 2005-ին։ Այն գտնւում է Վանքասար անունով սարի լանջին։ Տիգրանակերտի դիմաց՝ Խաչենագետի ձախ ափին նկատուել են մէկ այլ հնավայրի հետքեր։
2006-ին սկսուել են քաղաքի պեղումները։ Արդիւնքում գտնուել եւ ուսումնասիրուել են քաղաքի միջնաբերդը, պարիսպները, քաղաքի կենտրոնական մասը եւ վաղ միջնադարեան պազիլիկ եկեղեցին։
Պեղումների ամենակարեւոր գտածոներից մեկն է 2008-ին յայտնաբերուած հայերէն արձանագրութիւնը: 5-7-րդ դարերի սկաւառակի վրայ հայերէնով գրուած է. «Վաչէ՝ Աստծոյ ծառայ»: Ենթադրւում է, որ Վաչագան Բարեպաշտն է եղել: Սա ապացուցում է, որ տարածքը հայկական է: Տիգրանակերտ քաղաքի հարեւանութեամբ ուշ միջնադարեան ամրոցն է: Ուղղանկիւն ամրոցն անկիւններում ամրացուած է բարձր աշտարակներով, այն կառուցուել է պարսկական տիրապետութեան ժամանակաշրջանում: Այն կառուցելու ընթացքում օգտագործել է հարեւանութեամբ եղած պազիլիկ եկեղեցու քարերը: 2010թ.-ի վերանորոգումից յետոյ այստեղ բացուել է Տիգրանակերտի հնագիտական թանգարանը, որտեղ ցուցադրւում են պեղումների գտածոները: Պալատի բլրի ստորոտից սկիզբ է առնում Արցախի ամենաջրառատ աղբիւրը՝ Շահբուլաղը (շահի աղբիւր), որն իր անուանումը ստացել է դեռ պարսկական տիրապետութեան տակ գտնուելու ժամանակաշրջանում: Աղբիւրի մօտ պահպանուել է նաեւ հին իջեւանատան կառոյցներից մէկը:
Տիգրանակերտի անթիք ամրոցը բնակեցուած է եղել մինչեւ 14-րդ դար, եւ ամեն ինչ այնքան է տակնուվրայ արուած, որ գտնւում են միայն անթիք շինութիւնների հիմքերը։ Պեղումների դեռ առաջին տարում արշաւախմբին յաջողուել էր գտնել վաղքրիստոնէական դամբարանադաշտ: Սակայն անթիքին հասնելու համար պահանջուեց մի քանի տարի: Բայց այս դէպքում էլ վստահ չեն, որ դա գլխաւոր դամբարանադաշտն է: Այնուամենայնիւ, պեղումները ցոյց տուեցին, որ այն մ.թ.ա. 1-ին դարի մշակոյթ է պարունակում:
Տիգրանակերտը հետաքրքրում է ոչ միայն զբօսաշրջիկներին ու գիտնականներին, այլեւ տեղացիների համար շատ կարեւոր տարածք է դարձել: Խաչենագետի ներքին հովիտն ազրպէյճանցիներով է բնակեցուած եղել, եւ ազատագրումից յետոյ որոշ թուով հայ փախստականներ տեղափոխուել են այդ տարածք: 2010 թ-ի մայիսին բացուել է պեղավայրին կից թանգարանը:
Այսօր Անդրկովկասում չունենք հնագիտական յուշարձանին կից այդպիսի որակի թանգարան։
Եկեղեցի Վանքասար
Վանքասար լեռան վրայ է գտնւում 7-րդ դարում կառուցուած կենտրոնագմբէթ Վանքասարի եկեղեցին:
Վանքասարի տաճարը խաչաձեւ կենտրոնագմբէթ փոքրիկ եկեղեցիների տիպին է պատկանում: Եկեղեցու բոլոր քարերը կրում են վարպետների նշաններ, որոնց զգալի մասը՝ հայերէն: Տաճարի պատերին հայերէն արձանագրութիւններ կան, ժամանակին խաչքարեր են եղել:
Ազրպէյճանական տիրապետութեան ընթացքում խաչքարերից մէկը ազրպէյճանցիները տարել են Աղդամ, այժմ այն Ասկերանի եկեղեցու բակում է: Եկեղեցու արեւմտեան մուտքի բարավորին խաչային յօրինուածք է եղել, որը եւս ազրպէյճանցիները քերել են: Անցած դարի 70-ական թուականներին նրանք վերանորոգել են եկեղեցին՝ լիովին աղաւաղելով իրական կերպարը:
Տեղացիները պատմում են, որ 7-րդ դարի եկեղեցին ազրպէյճանցիները փորձել են մզկիթ դարձնել: Վանքասարի եկեղեցին տուժել է արցախեան ազատագրական պատերազմի ժամանակ, արկը բաւական մեծ խոռոչ է բացել, ինչը վտանգել է պատի ամրութիւնը: Արցախի թեմի ջանքերով այն փակուել է:
Վերջ շարքի
