Ուրիշին ապաւինելու կարիքը՝ անչափահաս մանուկներուն մօտ, շատ բնական երեւոյթ մըն է։ Նոյն այդ ապաւինելու կարիքը սակայն, չափահասներու մօտ՝ մահաբեր ժահր մըն է (ինչպէս Քորոնան, կամ ախտ մը՝ ինչպէս քաղցկեղը), որ կը կոչուի ապաւինողականութիւն, որ ժողովուրդի մը գոյութենական թշնամին է, ինչպէս Փանթուրքիզմը Հայութեան համար։
Զօրի Բալայեանի գրիչով, բայց Վլատիմիր Փութինի անունով գրուած (26 Նոյեմբեր 2020 թուակիր – խմբ.) նամակը՝ իբր Զօրի Բալայեանի ուղղուած (պատասխան -խմբ.) նամակ Փութինին կողմէ, սառն դատումով եւ քարթէզեան տրամաբանութեամբ գրուած, շատ սուր զգուշացում մըն է՝ ՎԵՐՋԻՆ զգուշացում մը, ապաւինողականութեան մեր քրոնիկ հիւանդութեան դէմ, որ հրապակուեցաւ եւ լայնօրէն տարածուեցաւ հայկական մամուլին եւ ընկերային համացանցին վրայ:
Ներկայ գրութիւնը պիտի փորձէ 10 կէտերու մէջ ամփոփել եւ մեկնաբանել այս սուր եւ ուսանելի զգուշացում-նամակին գլխաւոր մտքերն ու փաստարկումները, դասերն ու վախճանական նպատակ-պատգամը, ընթերցողը մղելու համար խորին մտածումի, որպէսզի ինք եզրակացնէ թէ ո՞րն է ներկայի անշրջանցելի հրամայականը՝ ոչ միայն մեր պատմական քրոնիկ սխալները սրբագրելու, այլեւ՝ մեր արժանապատիւ գոյատեւումը ապահովելու համար, չմոռնալով որ Փանթուրքիզմի վտանգը (մեր լինելութեան), այսօր ալ առկայ է…։
Թիւ 1 կէտը կը յիշեցնէ, թէ երկրի մը անկախութիւնը կամ պետութեան վերականգնումը չիրականանար այլ հզօր պետութիւններու բարեկամութեան ապաւինելով անոր խնդրագիր ներկայացնելով, այլ՝ կը նուաճուի պատերազմելով։ Այլ խօսքով. շագանակը կրակէն ուրիշի ձեռքով հանելու բրիտանական աղուիսագիտութիւնը հզօր տէրութիւններուն գործն է, եւ ոչ թէ մերինին նման փոքր պետութեան մը…։
«Մի՞թէ ձեզ պատմութիւնը չապացուցեց, որ հայերիդ պետականութիւնը վերականգնուեց ոչ թէ Իսրայէլ Օրու, Յովսէփ Էմինի նամակների-խնդրագրերի, այլ՝ 1918 թ. Հերոսամարտում ընկած հայ զինուորների արեան հենքի վրայ։ Կամ՝ 1991 թ. Արցախն անկախացաւ ոչ թէ Զօրի Բալայեանի, Սիլվա Կապուտիկեանի Մ. Գորբաչովին ուղղուած նամակիների, այլ՝ շուրջ 7 հազար զոհուած հայ ազատամարտիկների շնորհիւ։ Մի մոռացէք որ դուք այլեւս ունէք պետականութիւն, իսկ ռուսներս՝ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐ»։
Այլ խօսքով. դուք այլեւս ունիք պետականութիւն, եւ ան պարտաւոր է մարտնչելու՝ պահպանելու համար Արցախի անկախութիւնը, իսկ մենք՝ ռուսերս, ունինք մեր մեծ ու հզօր պետութեան ռազմական անվտանգութեան պահպանումին մարտահրաւէրը, համաձայն մեր Ռազմական Անվտանգութեան Հայեցակարգին։
Թիւ 2 կէտը կ՚ամօթէ ըսելով. «Անպատուաբեր է ինձ յիշեցնել թէ անցեալում Ղարաբաղը եղել է Ռուսաստանի կազմում, երբ այսօր՝ Արցախ ունի անկախ ըլլալու առաւելութիւնը եւ Արցախի պաշտպանութեան բանակ։ Իսկ Աբխազիայում եւ Հարաւային Օսեթիայում չկար ազգային պաշտպանութեան բանակ, այլ՝ կար ռուսական բանակ։ Եւ ես ձեզ զգուշացրել էի ա՛յն բանից, որ այսօր իրականացել է. որ այսօր Արցախում կայ ռուսական բանակ, քանի որ դուք չգիտակցեցիք այդ զգուշացումի կարեւորութիւնը – որ եթէ դուք շարունակէք չպաշտպանել ձեր ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ եւ չզօրացնել զայն, հոն բնակեցնելով ձեր ազգակիցները, եւ եթէ շարունակէք Արեւմուտքի քայքայիչ դրամաշնորհներով մուկ ու կատու խաղալ, մեր աչքի առաջ, ինչի պատճառով մի օր Արցախը կը դառնայ անպաշտպան, այդ պահուն ես այս մասին կը մտածեմ, եւ այդ ժամանակ՝ Արցախը ֆիզիքապէս կը շարունակէ մնալ, սակայն Արցախում ռուսական դրօշի ներկայութեան, եւ այդ ներկայութիւնը շատ բան կը փոխէ ձեր երկրում, ձեր հոգիներում…»։
Այս հատուածին մէջ, Փութին անպատուաբեր եւ ամօթալի կը նկատէ այն, որ երբ Արցախ արդէն անկախ է եւ ունի իր բանակը, հայ մտաւորականը իրեն նամակով կը դիմէ՝ որ Ռուսաստան գրաւէ Արցախը։ Այլ խօսքով. Փութին ամօթ կը նկատէ մեր ապաւինողականութեան քրոնիկ հիւանդութիւնը, որուն պատճառով մենք չզօրացուցինք Արցախը եւ ստրկամտօրէն նախընտրեցինք որ Արցախ ըլլայ Ռուսաստանի կազմին մէջ, քան՝ մնայ անկախ եւ մենք զօրացնենք զայն՝ բնակեցնելով ամբողջ տարածքը, որ հասած էր (Հայաստանի հետ միասին) 42,000 քառ. քլմ.ի…։
Փութին նաեւ կը հասկցնէ ուրիշ շատ կարեւոր իրականութիւն մը, թէ՝ Ռուսաստանի եւ Արցախի ու Հայաստանի գոյութենական շահերը, Փանթուրքիզմի Ծրագրին դէմ, կը համընկնին իրարու հետ եւ ըսել կ՚ուզէ. «Եթէ դուք չպաշտպանէք ձեր եւ մեր անվտանգութեան գօտին եղող Արցախը, մենք կը պաշտպանենք մեր եւ ձեր անվտանգութեան գօտին, թէ՛ ձեզմէ եւ թէ՛ Ազրպէյճանէն…»։
Եւ՝ կը ծիծաղի մեր յանցանքը ուրիշին վերագրելու մանկական եւ ինքնախաբէական անպարկեշտութեան վրայ, երբ մենք լրջօրէն մեր պարտութեան պատճառները գիտնալ փորձելէ առաջ, պատրաստի չքմեղանքով, կը զրպարտենք Ռուսաստանը, թէ՝ չօգնեց մեզի. մինչ Տեղակալ-Զօրավար Մովսէս Յակոբեան, իր մամլոյ ասուլիսին կը վկայէր, որ Ռուսաստան պատերազմի ամբողջ տեւողութեան անընդհատ զինապաշար ղրկեց մեզի։ Այս հատուածի վերջաւորութեան, Փութին շատ կիրթ հարցում մը տուած է. «Իսկ թէ ինչո՞ւ եղաւ այսպէս. հարցրե՞լ էք ինքներդ ձեզ եւ ուրիշներին…»։ Այստեղ «ինքներդ ձեզ» կը նշանակէ՝ «ձեր ղեկավարներին»։ Փութին, իր կիրթ ոճով, նոյնիսկ ըսաւ, թէ՝ հիմքեր չկան Փաշինեանի դաւաճանութեան։ Ան գոհացաւ քննադատելով Փաշինեանի արեւմտաթրքամէտ արեւելումը։
Թիւ 3 կէտը կը վերաբերի «Իսկ թէ ինչո՞ւ եղաւ այսպէս» հարցումին։ Ան կ՚ըսէ. «Ես վերեւում ամենեւին ոչ պատահականօրէն գործածեցի «հայրենիք» բառը. իսկ ինչ էր այն իրականում՝ Արցախն էր, ձեր որակմամբ՝ ազատագրուած տարածքներով։ Արդեօ՞ք ձեր ՀԱՅՐԵՆԻՔն էր…։ Հողը նրան է, ով ապրում է այնտեղ։ Իսկ ես, եօթ տարի առաջ (2013 թուին), զարմանքս էի յայտնել, որ ձեր հայրենակիցները, որոնք փախչում էին Իրաքից եւ Սիրիայից, եկան՝ ոչ թէ Արցախի ազատագրուած բերրի տարածքները բնակեցնելու, այլ՝ գնացին այլ երկրներ… մինչդեռ Արցախը՝ բոլոր առումներով պատկանում է հայերիդ։ Սակայն դուք, այն ձեր ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ համարելու հիմքերը սասանել էք ձեր իսկ վարքագծով…։ Դուք, 25 տարուայ ողջ ընթացքում, գերադասել էք ապրել Եւրոպայում, Ամերիկաներում, անգամ՝ Ռուսաստանի հեռաւոր արեւելեան սառոյցների վրայ, կամ՝ թայկաներում, քան ձեր հրաշագեղ Արցախում։ Դուք անդադար երազում էք ապրել «Արաքսից այն կողմ» գտնուող «հայրենիք»ի մէջ… սակայն գերագոյն անտարբերութիւն կար ձեր մէջ՝ «Արաքսից այս կողմ» 25 տարի ձերը եղած դրախտային ՀԱՅՐԵՆԻՔի նկատմամբ…»։
Այս խիստ ծանրակշիռ ամբաստանագրի արդարացիութիւնը ոչ ոք կրնայ հերքել, դժբախտաբար։ Սակայն, որպէս «մեղմացուցիչ դէպք յանցանաց», կրնանք գէթ մասամբ միայն՝ ոչ թէ արդարացնել, այլ լոկ բացատրել այն դժխեմ փաստով, որ այդ 25 տարիներուն ընթացքին, Համահայութիւնը կը գտնուէր անտէր-անտիրական վիճակի մը մէջ՝ ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի։ Արեւելահայաստանի իշխանութիւնը զաւթուած էր օլիգարխիկ աւազակապետներու ապազգային, այլեւ՝ ազգաքանդ համակարգով։ Իսկ Հայ Սփիւռքը զուրկ էր կեդրոնական, ներկայացուցչական (այսինքն՝ ընտրովի) եւ միակ լիազօր կառոյցէ մը (օրինակ՝ ՏԱՀՔ-ը – Տարագիր Արեւմտահայութեան Համասփիւռքեան Քոնկրէսը), որպէսզի ամբողջովին ԱՆՏԷՐ չմնար։ Օլիգարխիկ համակարգը ոչ միայն չբնակեցուց Արցախի ազատագրուած տարածքները, այլեւ՝ Արեւելահայաստանը հայաթափեց 1.5 միլիոն հայրենաթողներով (Մեծ Եղեռնի նահատակներու թիւով…)։ Վայրի դրամատիրական այդ համակարգը, մինչեւ այսօր չճանչցաւ Արցախի անկախութիւնը, քանի որ անոր երեք նախագահներն ու վարչապետը, անձնապէս, գաղտնի համաձայնութիւն կնքած էին թշնամիի հետ, ազատագրուած շրջաններէն եօթ կամ ութն զիջիլ Ազրպէյճանին…։
Թիւ 4 կէտը կը վերաբերի այն շատ վտանգաւոր հաւանականութեան, որ Ազրպէյճան իր հայրենիքը նկատէ՝ իր գրաւած բայց իրեն չպատկանող տարածքները, կիրառելով այն սկզբունքը, թէ՝ «հողը նրանն է ով ապրում է այնտեղ»։ Փութին կ՚ըսէ. «Որքան էլ ձեզ դուր չգան այս խօսքերը, պէտք է լսէք։ Կարճ ժամանակ անց, ազրպէյճանցիները կ՚ապացուցեն, որ Արցախն իրենց հայրենիքն է։ Դրա համար շատ պարզ մի քայլ է՝ հազարներով գալ եւ զանգուածաբար բնակեցնել այն վայրերը, որոնք դուք ամայի էիք թողել տասնամեակներ շարունակ։ Նրանք գալու են ապրելու այն «հայրենիքում», որի արժէքը դուք չգիտակցել էիք…։ Դուք չկարողացաք պահպանել անգամ՝ խորհրդային օրով սահմանագծուած Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը (ԼՂԻՄ)»։
Կեդրոնական Ասիայէն Փոքր Ասիա խուժած թուրքն ու թաթարը, անհայրենիք դարձած՝ իր հայրենիքը պիտի համարէ՝ ինչ տարածք որ յափշտակէ, եւ պիտի գուրգուրայ աւարուած այդ «հայրենիք»ին վրայ, զայդ օր մը կորսնցնելու վախին պատճառով («Գող սիրտը դող»)։ Սակայն մենք՝ բաւարար հայրենասէր չըլլալով, չգուրգուրացինք՝ ո՛չ Արեւմտահայաստանի, եւ ոչ ալ հիմա, Արցախի վրայ, վախ չպատճառելով թուրք-թաթար եկուորներուն…։ Ոչ թէ 25, այլ՝ չորս անգամ 25 տարիներ անցան, եւ մենք՝ Սեւրի եւ Ուիլսոնեան Իրաւարար Վճիռի 100-ամեակին անգամ, թութակաբար կրկնեցինք մեր մուրացած ճանաչումը Հայոց Ցեղասպանութեան, եւ չպահանջեցինք Արեւմտահայաստանը՝ գործադրութեամբը Սեւրի յօդուածներուն եւ Ուիլսոնի Վճիռին…։ Մեր այս անբաւարար կամ սխալ ըմբռնուած հայրենասիրութեան պատճառները առարկայակա՞ն են արդեօք, թէ՞՝ զուտ ենթակայական…։
Թիւ 5 կէտը՝ այս անգամ ալ ամբաստանագիր մըն է Փաշինեանի արեւելումի սխալին։ Փութին կ՚ըսէ. «Ես յարգում եմ հայ ժողովրդին, եւ ափսոսում՝ կատարուածի համար։ Այդուհանդերձ, Ռուսաստանի կայսերական շահերի համար, ձեր եւ Ազրպէյճանի տխմար ղեկավարութիւնը հրաշալի հնարաւորութիւններ ստեղծեց, եւ մենք այժմ, հիանալի կերպով ամրանում ենք Արցախում։ Բայց թէ՝ յիմարութեան հարցում, երկու ղեկավարութիւններից ո՞րն է աւելի յիմարը. Փաշինեանը միանշանակ առաջնութիւնը շահած է։ Նա այդպէս էլ չհասկացաւ կայսրութեան լեզուն։ Մեզ հետ աշխատելու բոլոր փորձերը աւելի շատ նմանում էին զուտ արարողակարգի, քան՝ բովանդակալից աշխատանքի։ Նրա գրեթէ բոլոր պաշտօնատարները հակառուսական էին եւ են։ Իրենց ողորմելի վարքագիծով որեւէ արժէք չէին եւ չեն ներկայացնում մեզ համար։ Նրա բոլոր նշանակումները՝ մարզպետներից մինչեւ նախարարներ, եւ մանր ու խոշոր չինովնիկներ, վիրաւորանք էին մեզ համար։ Բերեմ մի օրինակ. իմ հայրենի Լենինկրատի մարզը բարեկամական յարաբերութիւններ ունէր, եւ բաւականին արդիւնաւէտ ծրագրեր էր պատրաստում իրագործելու Հայաստանի Արագածոտնի մարզի հետ։ Բայց եկաւ Փաշինեանի իշխանութիւնը, եւ 2018-ի աշնան մարզպետ նշանակեց մի երիտասարդ, որի մասին Լենինկրատի մարզի ղեկավարութիւնն ինձ զեկուցեց. նա հակառուսական ցոյցերի ժամանակ անարգել է մեր պետական դրօշը, եւ մենք այսպիսի պաշտօնեայի հետ ոչինչ չունենք խօսելու…։ Բայց այս ամէնի համար չէր, որ պարտուեցիք Արցախում։ Այդ ողորմելիները որեւէ կերպ չեն ազդեր եւ չեն ազդելու մեր Անդրկովկասում ունեցած կայսերական շահերի ու քայլերի վրայ։ Այս տեղից ելնելով, մենք առաջնորդուել ենք մեր ՊԱՐՏԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՎ ու լիարժէքօրէն կատարել դրանք։ Կարո՞ղ էինք աւելին անել։ Մի գուցէ։ Օրինակ. եթէ ձեր ղեկավարութիւնը, ոչ թէ զանգահարելու ընթացքում կամ մամուլով սեթեւեթելով մեր շահերը բացատրէր մեզ, այլ՝ լսէր մեզ եւ հանդէս գար յատուկ ծրագիր-առաջարկով…։ Դա տեղի չունեցաւ։ Եւ գիտէ՞ք ինչու։ Քանի որ ողջ հակառուսական զանգուածը (այդ ողորմելիների հաւաքածոն), որը կոչւում է Հայաստանի եւ Արցախի ղեկավարութիւն, պատերազմի ողջ ընթացքում զբաղուած էր՝ ոչ թէ մեզ հետ աշխատանքներ կատարելով եւ պատերազմը սառը գլխով վերլուծելով, այլ՝ ձեր ժողովրդի ոսկի զաւակների կեանքի գնով արկածախնդրութեամբ, ցանկանում էր սասանել մեր դիրքերը Անդրկովկասում։ Մենք դա իմանալով, ծիծաղով հետեւում էինք գործընթացներին եւ հարց տալիս. այս յիմարները մինչեւ ե՞րբ են հաւատալու այդ ցնորամիտ գաղափարին, թէ՝ մի բուռ քաջարի զինուոր զոհելով եւ դրանով իսկ սեփական ժողովրդի շրջանում պատերազմի նմանակում ստեղծելով՝ Ռուսաստանը կարելի է վերացնել տարածաշրջանից»։
Այս յիմարներն ու տխմարները (թրքերէն՝ ախմախները), հայ ժողովուրդին չնչին փոքրամասնութիւնը միայն կը ներկայացնեն, իրենց օլիգարխիկ ազգաքանդ համակարգով, իրենց արեւմտաթրքամէտ ազգակործան արեւելումով, իրենց ժողովրդասպան վայրի դրամատիրութեամբ, եւ իրենց բնազանցական մտածելակերպէն բխած ցնորամիտ գաղափարներով ու արկածախնդրութիւններով, քանի որ անջատուած են իրական աշխարհէն, հաւկուրանալու աստիճան, եւ չեն տեսներ Փանթուրքիզմի դեռեւս առկայ վտանգը մեր լինելութեան դէմ։
Թիւ 6 կէտը կ՚անդրադառնայ ամէնէն ահաւոր ու եպերելի փաստին, որ չքնա՜ղ Արցախի գեղուղեղ պուրակը կացինահարող թուրք-ՕԹԱՆ կացինին կոթը (առանց որուն այդ կացինը չի կրնար կացինահարել) ՄԵՐՈՆՔ ԷԻՆ…։
Փութին կ՚ըսէ. «Դուք եւ ձեր հայրենակիցները, որոնք հիմա ապրում են հայրենազրկման դառնաշունչ օրեր, պէտք է մեխանիկայի ոսկէ կանոնի նման գիտակցէք՝ որ ձեր արկածախնդիր իշխանութիւնները «պայքարել» են ոչ թէ յանուն-ի, այլ՝ ընդդէմ-ի. ընդդէմ՝ ռուսական (եւ՝ հայկական) շահերի։ Խնդրում եմ այստեղ չշփոթել իրար հետ պայքարողների երկու հակադիր հայ կողմերը. հայ ժողովրդի հարազատ զինուորներն ու սպաները պայքարել են առիւծաբար։ Ես խոնարհում եմ նրանց բոլորի առջեւ՝ անկախ ամէն ինչից։ Բայց «պայքարողների» միւս անհարազատ հատուածը՝ իշխանութիւն կամ առաջնորդ կոչուածը (ցաւօք սրտի), Արեւմուտքի իրենց սիւզերենների (suzeraine) թելադրանքով, կռւում էր ընդդէմ մեր (եւ հայ ժողովրդի) շահերին։ Այստեղ, կռուել բառը պէտք է դնել չակերտների մէջ, քանի որ այդ առաջնորդները ոչ թէ կռւում էին ձեր պատկերացրածով, այլ՝ իրագործում էին խոշորագոյն մի ծրագիր։ Դա էր նաեւ պատճառը, որ մի քանի պատերազմ տեսած հզօր զօրավարները, պատերազմի սկզբնական փուլում՝ «պատերի տակ թերթ էին կարդում», իսկ նրանց փոխարէն՝ պատերազմը գրեթէ «ղեկավարում էին», կամ՝ Արցախում էին յայտնուել նրանք, որոնք վաստակեցին ձեզ համար այս մեծ ողբերգութիւնը։ Դա էր պատճառը, որ ձեր զօրքերը արագօրէն «պարտուեցին»՝ նախագծուած բոլոր ուղղութիւններով։ Իսկ նշուած հզօր զօրավարներին՝ ձեւականօրէն, մարտի մէջ մտցրին այն ժամանակ, երբ արդէն որոշուած էր պատերազմի ելքը…։ Դա էր պատճառը, որ ձեր հասարակութիւնը (անգամ կռուող բանակը) պարբերաբար շոք-ի (shock) մէջ էր ցնցւում, երբ նահանջ էր տեղի ունենում ամենաանհաւանական մատոյցներից ու բարձունքներից…։ Ձեր ղեկավարութեան մօտ՝ այդպէս էլ, լրջութիւն ի յայտ չեկաւ։ Անոնք՝ իշխանութեան գալուց ի վեր, եւ պատերազմի թէժ օրերում, երբեք չհասկացան թէ ինչպիսի յանցաւոր արկածախնդրութեան են տանում ժողովրդին ու պետութեանը»։
Թիւ 7 կէտը կը բացայայտէ նախորդ կէտին մէջ յիշուած անակնկալ նահանջներուն պատճառած ցնցումներուն գաղտնիքը։
«Արդիւնքում՝ ստեղծուած իրադրութեան, որպիսին եւ մենք սպասում էինք, երբ Թուրքիա-ՕԹԱՆ-ի գաղտնի ծրագրի կատարումը, որ հետեւեալն է. եօթ շրջաններ + Շուշի քաղաքը, ձեր իսկ ղեկավարութեան համաձայնութեամբ եւ միջոցով, իրագործուեց գրեթէ լիարժէքօրէն, եւ իրերի ընթացքը հասաւ այն սահմանագծին, որտեղ արդէն մենք պէտք էր կտրուկ միջամտէինք։ Դա արդէն այն կարմիր գիծն էր, որտեղից սկսում էին մեր ռուսական կայսերական շահերը. եւ՝ մենք եկանք»։
Հոս ալ «Փութին»ի վերագրուած է Զօրի Բալայեաի կողմէ «կայսերական շահեր» բառակապակցութիւնը, որ սխալ է եւ իրական Փութինին չի պատկանիր։ Իրականը կը խօսի Ռուսական Դաշնութեան ռազմական անվտանգութեան շահերուն մասին, որոնք յիշուած են Ռուսական Դաշնութեան Ռազմական Անվտանգութեան Հայեցակարգին մէջ։ Այս Հայեցակարգին մէջ, Հարաւային Կովկասը եւ Կեդրոնական Ասիան մաս կը կազմեն Ռուսական Դաշնութեան ռազմական անվտանգութեան գօտիին։ Եւ հետեւաբար, երբ այս գօտիին մէջ վտանգ ստեղծուի, ռուսական բանակը կը միջամտէ անյապաղ եւ կտրուկ կերպով. ոչ ոքէ արտօնութիւն խնդրելով՝ միակողմանի որոշումով։ Յիշեցնենք. 1920 թ. Նոյեմբերի 29-ին, Կարմիր Բանակի 11-րդ զօրաբաժինը Դիլիջանէն մտաւ Արեւելահայաստան, հակառակ Ա. Հանրապետութեան կառավարութեան կամքին, երբ թրքական բանակը մտած էր Ալեքսանդրապոլ, իսկ Ա. Հանրապետութեան կառավարութիւնը կը մերժէր Թիֆլիսի մէջ սպասող ռուս պատուիրակ Լեգրանը հրաւիրել Երեւան, պաշտպանելու համար՝ ոչ թէ միայն Արեւելահայաստանը թրքական ներխուժումին դէմ, այլեւ՝ յեղափոխական Ռուսաստանի ռազմական անվտանգութիւնը։ Քանի որ, Փանթուրքիզմի վտանգին դէմ՝ Ռուսաստանի եւ Արեւելահայաստանի գոյութենական շահերը կը համընկնին. նոյնն են…։ Մենք յաճախ յիշեցուցած ենք, թէ Փանթուրքիզմի մեծագոյն թիրախ՝ Ռուսաստանի ռազմական անվտանգութեան շահերը կը պահանջեն, որ Անդրկովկասի մէջ՝ քրիստոնեայ Վրաստանի եւ քրիստոնեայ Հայաստանի պատուարը Փանթուրքիզմի դէմ, ըլլայ զօրաւոր եւ մնայ անկոտրում՝ ցարական, սովետական թէ Փութինեան ժամանակներուն մէջ։ Ապացոյցնե՞ր… Սան-Սթեֆանոյի Յօդ. 16 (1878 թ.), Դեկրետ Թուրքահայաստանի Մասին (1918 թ.), Կարմիր Բանակի մուտքը Հայաստան (29 Նոյեմբեր 1920 թ.) եւ այս զինադադարը (9 Նոյեմբեր 2020 թ.)։
Թիւ 8 կէտը կը հաստատէ, թէ ռուսական զօրքի վերահսկողութեան տակ անցած Արցախի մի քանի բեկորները դադրած են հայկական նկատուելէ։ Անոնք կը նկատուին ռուսական տարածք, եւ իբր այդպիսին՝ վերածուած են բախումի կիզակէտը կամ շփման գիծը ՕԹԱՆ-ի եւ ՀԱՊԿ-ի միջեւ։
«Ցաւօք, ձեր ղեկավարութեան նման վարքագծի պայմաններում, դուք այժմ ունէք կորուսեալ Արցախ (այն մի քանի բեկորները եւս, որտեղ մենք հաստատւում ենք, չեն կարող համարուել հայկական…)։ Իսկ մենք, միաժամանակ դուք, ունենք Թուրքիա-ՕԹԱՆ-ի յաւակնութիւնների թիրախ դարձած Արցախի մնացած ողջ հատուածները։ Կատարելով Թուրքիա-ՕԹԱՆ-ի ծրագիրը, եւ՝ Արցախի մեծագոյն մասը յանձնելով նրանց, ձեր արկածախնդիրների խմբաւորումը Արցախը վերածեց ՀԱՊԿ-ՕԹԱՆ-ի շփման գծի եւ աշխարհաքաղաքական շահերի բախման թատերաբեմի»։
Մենք մեր վերջին գրութիւններուն մէջ բացատրած ենք Փութինի զինեալ միջամտութեան «յապաղում»ին պատճառները, որոնցմէ մէկն էր այս երկու ճակատներու բախումին հաւանականութիւնը։ Փութին, մեծ ինքնազսպումով, կրցաւ պահպանել Մինսքի Խմբակի համանախագահներէն մին ըլլալուն պարտադրած՝ կողմերուն միջեւ անկողմնակալութիւնը։ Սակայն, մենք նշած էինք նաեւ՝ թէ Փութին իրեն իբր կարմիր գիծ վիճակ մը որոշած է, երբ ստիպուած պիտի ըլլայ զինեալ միջամտութեան։
Թիւ 9 կէտը գոյժ մըն է Արեւելահայաստանի ժողովուրդին ու պետութեան ապագային մասին։ Իսկ թէ ո՞րն է այդ գոյժը կանխելու լուծումը. կը թելադրէ հարցնել՝ նոյնիսկ արեւածաղիկ ծախող տատիկի մը, որ յստակօրէն գիտէ թէ ո՞րն է միակ լուծումը։
«Ամենաողբերգականն այն է, որ այս ամէնի հետ մէկտեղ, օրաւուր խորտակւում է ձեր մայր պետութեան՝ Հայաստանի ապագան։ Առանց Արցախի տնտեսական, ռազմավարական ու բարոյական ազդակների, պարզապէս չի կարող գոյատեւել։ Եւ՝ ոչ միայն պետութիւնը։ Դուք՝ ձեր ժողովուրդն այլեւս՝ հաւաքական իմաստով, չունի գերխնդիրներից կարեւորագոյնը՝ բարոյականը։ Այդ հզօր ազգին բարոյապէս ոչնչացրել է իր իսկ ղեկավարութիւնը։ Եւ այժմ, իմ աչքի առջեւ է ֆիզիքական գոյութիւնը գարշ տալու ելած մի թափառական ամբոխ…։ Իսկ թէ ո՞րն է լուծումը… կարծում եմ՝ արեւածաղիկ վաճառող հայ տատիկներին անգամ պարզ է…»։
Իսկ մեր հաստատ համոզումով՝ միակ յուսալի եւ արդիւնաւէտ լուծումը երկու գլխաւոր առաջադրանքներու որդեգրումն է։
Առաջինը. լուծարել օլիգարխիական Գ. Հանրապետութիւնը, հիմնելու համար ժողովրդահայրենասիրական Դ. Հանրապետութիւն։
Երկրորդը. վերադարձ դէպի մեր բնօրրանը՝ հրաժարելով արեւմտաթրքամէտ արեւելումէն, որդեգրելու համար ռուսամէտ արեւելում, զոր կարելի պիտի դարձնէ ժողովրդահայրենասիրական Դ. Հանրապետութիւնը՝ ինքնավստահօրէն եւ ընդելուզումի ճամբով սերտաճելով ու համարկուելով Ռուսաստանի հետ, որ Փանթուրքիզմի վտանգին դէմ, մեր միակ ճակատագրակից հզօր զինակիցն է, որուն գոյութենական շահերը այս վտանգին դէմ՝ ԿԸ ՀԱՄԸՆԿՆԻՆ մեր գոյութենական շահերուն հետ…։
Կրկնած ըլլալու գնով, անգամ մը եւս ըսենք, որ Հայ Սփիւռքին մէջ հայապահպանումի յաջողագոյն քաղաքականութիւնը՝ մեկուսացումի, կեթթոյացումի, մեր ազգային նեղլիկ խոզակին մէջ բանտարկուելու քաղաքականութիւնը չէ։ Այլ՝ ընդելուզումի ճամբով սերտաճելու, համարկուելու քաղաքականութիւնն է՝ մեր ապրած երկրի ժողովուրդին ու պետութեան հետ։ Համարկուելով Ռուսաստանի հետ, կը պահպանենք մեր անկախութիւնն ու ազգային ինքնութիւնը, եւ՝ ոչ միայն կը զօրանանք, այլեւ կը բարգաւաճինք ու նոր ոսկեդար ալ կը կերտենք։ Վկայ է Սովետ Հայաստանը։
Թիւ 10 կէտը մեզ կը զգուշացնէ, որ առիթ չտանք Ռուսաստանին՝ գրաւելու Արեւելահայաստանն ալ… Անդրկովկասի մէջ իր գոյութենական շահերը պաշտպանելու մտահոգութեամբ։ Այլ՝ պահպանենք մեր անկախութիւնը՝ գործելով իբրեւ լիարժէք ու հաւատարիմ զինակից անկախ պետութիւն, մեր ճակատագրակից ու բնական զինակից Ռուսաստանի։
«Եւ վերջում մի զգուշացում։ Եօթ տարի առաջ զգուշացրի ձեզ, որ ռուսական դրօշի ներկայութիւնը Արցախում եւ հիմա Հայաստանում՝ շատ բան կը փոխի հոն ու հոս եւ ձեր բոլորին հոգիներում։ Մտածէք այս մասին։ Դուք ոչնչացրեցիք Արցախի դրօշը՝ այն փոխարինելով ազրպէյճանաթուրքականով ու ռուսականով։ Այժմ ստիպուած եմ զգուշացնել. ռուսական դրօշի ներկայութիւնը Հայաստանում՝ ձեր դրօշի փոխարէն, շատ բան կը փոխէ ձեր ալ հոգիներում…։ Մտածէ՛ք այս մասին, եւ՝ մի՛ կործանէք ձեր հաւաքական գոյութեան (Հայրենիքի) վերջին հիմնաքարը…»։
Մտածենք այս մասին՝ ԲՈԼՈՐՍ։
• • •
Վարձքդ կատար՝
Յարգելի Զօրի Բալայեան.
Կամաւոր, ոչ նշանակեալ Առաջնորդ մը Հայութեան։
Շնորհակալութիւն՝ ձեր գրած, բայց Փութինի վերագրածդ զարթուցիչ ու լուսաւորիչ նամակին համար։
Համահայկական ոգիի ջերմագոյն ողջոյններով,
Ձերդ՝ ՄԵԹՐ Գ. ՏԷՐՏԷՐԵԱՆ
Պէյրութ, 14 Դեկտեմբեր 2020
