ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Հայկական բառերու ստուգաբանական նոր մէկ յօդուածով կը ներկայանամ ձեզի այս մոլար օրերուն, երբ անհաստատ զինադադար հաստատուած է Արցախի մէջ, Հայաստանի սահմանները խոցելի ըլլալ կ՚երեւին, վար առեր ենք մեր «աղեղն ու լարը» (ղեկավարները հակառակորդի հետ նստած են բանակցութիւններու սեղան), իսկ ամենէն վատը, հայկական քնարի քաղցր լարերը դադրած են հնչելէ ու հայրենիքի քաղաքական վիճակն ալ է լարուած։ Այսպիսի կացութեան մէջ, յարգելի ընթերցող, որոշեցի անդրադառնալ «լար» բառին։ Անշուշտ Լարուս մը կը լեցնէ անոր ոդիսականը, բայց մեր նպատակն է քիչ մը խաղալ անոր գրական թելերուն վրայ։ Բայց նախ «լար»ին մէկ ծայրը կապենք Ոսկեդարուն, պինդ քաշենք միւսը ու ամրացնենք ժամանակակից շրջանին, այնուհետեւ փորձենք ճարտարօրէն ճեմել անոր վրայ, ինչպէս կ՛ընէ վարպետ լարախաղաց մը։
Բնիկ է «լար» բառը։ Անոր նախնական արմատը կը նշանակէ «պտտել, ոլորել»։ Զայն կարելի է համեմատել յունարէն εύληρα -էվլիրա- «սանձ», լատիներէն lōrum «առասան, թոկ, պարան, սանձ» բառերուն հետ։ Հայերէնի ճամբով բառը անցեր է վրացերէն- ლარი -լարի-, որ անասունի աղիքէ շինուած թել է։ Կանեփէ շինուած ըլլար, թէ աղիքէ, այս միավանկը երկու հազարամեակ քաղցր հնչիւն տուաւ հայոց լեզուին ու կը շարունակէ մնալ անոր դալար մէկ մասը։
Մեր հիները «լար»ով սարքեր երկու գործիք. զէնք եւ նուագարան։ Չենք գիտեր, թէ որ մէկն է աւելի հինը, բայց առաջինը կատարելագործեց հայոց անուանադիր նախահայրը, Հայկ նահապետը, երբ շինեց լայնալիճ աղեղ, քաշեց անոր լարը, արձակեց եռաթեւ նետը զայն հասցնելով իր թիրախին։ Այդ պինդ լարը հայ ազգին շնորհեց ազատութիւն։ Այդ օրերու աւանդն է «լար աղեղան» արտայայտութիւնը։ Նոյն օրերուն «լար» բառը այլ արտայայտութիւններով ալ կը պլպլար։ Գողթան երգիչներու մատներով շարժեցին՝ «լար նուագարանի», որմնադիրները արձակեցին՝ «լար շինողաց», ճարտարապետները լարեցին՝ «լար ճարտարութեան», դահիճները պրկեցին՝ «լար խեղդման», իսկ այն լարերը, որոնք ձախող էին, կոչուեցան «լար անյարդար»։ Այս համեստ եւ ծառայասէր բառը գործածեցինք տարածութիւններ եւ հեռաւորութիւններ չափելու համար։ Ահա միջնադարեան երկու վկայութիւն. «Լար եդեալ շրջէ զպարիսպն շուրջանակի», «Անցաք գնացաք լարս երկոտասան»։ Ան նաեւ նշանակեց թակարդ, ծուղակ. «Կտրեցի լար խաբէութեան»։ «Լար»ը դարձաւ բանաստեղծական, երբ սկսաւ նշանակել խօսքի եւ ձայնի շեշտ, երանգ, ապա ունեցաւ ալ աւելի քաղցր թրթռացում, երբ հայ քերթողը անոր պարգեւեց նոր իմաստ՝ «հոգիի, սրտի նուիրական զգացմունքը»։ Այնուհետեւ հայկական քնարերգութեան էջերու մէջ յաճախ լսեցինք «ամրալար քնար», «զուարթ լար», «քաղցր լար», «տրտում լար» արտայայտութիւնները։
«Լար» արմատով շինուած բառերու թիւը կը հասնի 80-ի։ Անոնց մեծամասնութիւնը շինուած է 10-12-րդ դարերուն։ Ահա քանի մը հեշտալուր նմոյշ. լարաբաժին, լարաձայն, լարագիր, լարագնաց, լարախաղաց, լարասիւն,- (դժբախտաբար ունինք նաեւ լարախեղդ եւ լարուածութիւն բառերը), աղետալար, թանձրալար, կարմրալար, մետաղալար, նետալար, տրտմալար։ Բառս սիրեց թիւերու հետ կապեր հաստատել ու դառնալ՝ միալար, երկլար, կրկնալար, եռալար, երեքլարեան, բազմալար։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, անհամբեր կը սպասէք լսելու համար, թէ ո՛րն է հայոց լեզուի ամենաերկար լարը։ «Լարախաղացութիւն» բառն է ան, ընդամէնը 15 տառ։
Երբ բառը անքակտելիօրէն ամրացուած էր հայոց լեզուին, մնաց խաղալ անոր հետ ու նուագներ ստեղծել։ Այդպէս ըրաւ միջնադարու հայ գրիչը։ Անանուն երգի մը մէջ սիրահարը կ՚ըսէ. «Սրտիկս է աղեղ նման, գիրկը դ լար է ափրշում» (մետաքս)։ Անտունիի մը մէջ սիրոյ խօսք կայ աննման գեղեցկուհիին. «Ես կարմունճ կապիմ քո համար, / Մարգրիտ շարիմ լարէ լար»։ Սայաթ-Նովայի եարը երգող լա՞ր էր. «Սիրուն չոնգուր-չանգ իս, լար իս սազաւուր»։ 16-րդ դարուն Մարտիրոս Խարասարցին, որ յայտնի է իր աշխարհիկ, կենսուրախ տաղերով, ըսաւ, թէ որքան վախցեր է եարի նայուածքէն. «Ուներդ աղեղ լար է երակ, / Թարթիչդ նետ է խիստ սրած»։ Մովսէս Տաթեւացին «լար»ը յարմար գտաւ սգալու համար. «Շրթունքդ լար, կլափդ փայլուն, զիա՞րդ ի հող մածար»։ Գրիգոր Տաթեւացին, Տաթեւ վանքի վանահայրը, քերական, ուսուցիչ, աստուածաբան, «լար» բառը գործածեց բարոյական դաս մը տալու համար,- եթէ մարդ լարը քաշէ դէպի իր անձը՝ պատերազմ է, իսկ դէպի դուրս՝ խաղաղութիւն։ Ահա այդ իմաստասիրական խօսքի բնագիրը. «Աղեղան կոյսն (կողմը) դէպ ի թշնամին լինի, եւ լարն դէպ ի յինքն, խռովութիւն նշանակէ. զի կամի նետ ձգել։ Եւ թէ լարն դէպ ի դուրս է, եւ աղեղն ի յինքն, հաշտութիւն նշանակէ. զի չկամի նետ ձգել»։ Կիլիկեան Հայաստանի պատմութիւնը կը յիշէ, թէ «լար» բառը լսելով կը սարսափէին հաւատքի մէջ թերացողները, քանզի Հեթում թագաւորի ժամանակ, անոնք որոնք կը հայհոյէին, պաքը չէին պահեր, եկեղեցւոյ կարգերը չէին կատարեր, յիշոց կու տային՝ կը պատժուէին հետեւեալ ձեւով. «Բռնեն լեզուն կտրեն կամ ծակեն, լար քաշեն միջովը, նախատինքներով օր մը շրջեցնեն»։ Կը յիշէ՞ք, թէ լարը նաեւ կը նշանակէր թակարթ կամ ծուղակ։ Ահա Յովհաննէս Օձնեցին, ամենայն հայոց կաթողիկոսը, աստուածաբան, իմաստասէր, Հայ առաքելական եկեղեցւոյ կողմէ «սուրբ» դասուած այր, որ յայտնի էր սրբակեաց վարքով եւ բազում առաքինութիւններով, 710-720 թուականներուն գրի առաւ տողիկ մը, որ մինչեւ այսօր մեզ կը զարմացնէ. «Լար ձգեցին որոգայթ ոտից իմոց, եւ եդին (դրին) ինձ գայթակղութիւն»։
Յարգելի ընթերցող հայկական դասական գրականութեան հրաժեշտ տալ կարելի չէ առանց անդրադառնալու անձի մը, որ ունէր հայկական քնարի ամենէն զօրաւոր լարը։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանն է ան։ Ալիշանն է, որ «լար» բառը գործածեց բոլորէն աւելի, զայն հնչեցուց բազմալար շեշտերով։ Անոր քնարը մերթ կ՚ըլլար տրտմալար, մերթ քաղցրալար, կ՚ըլլար մերթ մեղմալար եւ մերթ լայնալար։ Եկէք հիմա անհուն լարումով մը ականջ տանք անոր քնարին։ Ծովու շառաչին գովասանք, «Ձայնն այն պահ ընդ պահ հնչեալ շառաչաշուփ՝ քաղցր է լար», գովասանք մշտաձմեռ լերան գագաթին, «Քնար լարեմ ի սարսռուտ սար սառամանեացս», նորընծայ աբեղային հոգեւոր ասպարէզի նկատմամբ խրատ, «Անդ ոչ սակաւ լարեալ կան / Քեզ եւ ծուղակք եւ դարան, / Ահա պնդեա զքեզ, որդեակ», բարոյական մարտի հրաւէր՝ կոյսերու համար, «Առեալ զհաղբ ձեր եւ լար / Ի բաց ելէք վայրապար», մանուկ երաժիշտի գովասանք. «Խաղաս ի լար գեղաշուք… Թեթեւաշարժ լարեալ զկիրթ աղեղնիկ / Յանհուն գնաս ասպարէզ», հովիւներու պարը լսելով մանուկ Յիսուսի ծնունդը, «Կամարաձեւ երկնից լար / Զի՞նչ մեզ հնչեն անդադար», Տիրամօր նուիրուած խօսք, «Լեզու հրեշտակաց էր լար»։ Ալիշանին կը պատկանին նաեւ հետեւեալ արտայայտութիւնները. «լար փափկալուր», «քստմնասարսուռ լար», «լար ողբական», «շաւիղ կարմրալար», «լար տխուր քնարիս», «մահու լար», «քաղցր ի ճռինչ լարեալ հնչէր ընդ զուարթնոց»։ Ի՞նչ էր անոր լարին աղբիւրը։ Ինքը, վարդապետը կը պատասխանեց, գործածելով «Աստուածալար» խիստ ընտիր ածականը. «Յաստուածալար քնարէ՝ ի խորոց սրտին՝ արձակէ նուագս զմայլաւանս»։
Շաբաթ մը յետոյ դուք կը լսէք, թէ հոգիի եւ սրտի նուիրական ի՞նչ զգացմունքներ երգեցին Վարուժաններու, Եսայեաններու, Ինտրաներու լարերը։ Մինչեւ այդ օրը, հեռու մնացէք տրտմալար երգերէ եւ լարուածութիններէ։
