Սիրելի… պատուական… հարազատ… յարգելի… հոգեւոր… մէկ հատիկ… Արդեօք կա՞յ գոյական մը այս բոլոր ածականներուն արժանի։ Այո, «եղբայր» բառն է ան «բարձրաթռիչ», «բարեհամբաւ», (Վերջին երկու կոչումները կը պատկանին 17-րդ դարու ամենահետաքրքրական բանաստեղծներէն մէկուն՝ Երեմիա Չելեպի Քէօմիւրճեանին) Նոյն մօր արգանդէն ծնած, նոյն կաթով սնած այդ տղան, աղջիկ զաւակի համար հպարտութիւն եւ հովանի մըն է, իսկ փոքր եղբօր կամ որբի համար պաշտպանութիւն եւ հօր շունչ մը երկրորդ։ Կը տեսնէ՞ք, կան բառեր, որոնք սրբութիւն բուրեն մեզի համար։ Յարգելի ընթերցող, թէեւ չունիմ աւագ եղբայր, կամ քոյր մը, որ ինծի այդ աչքով նայի, սակայն կը փափաքիմ գրել «եղբայր» բառի մասին ու ձեզի բերել մեր հին ու նոր գրչեղբայրներու կողմէ ստեղծուած այնպիսի գրական հարստութիւններ, որոնք անկասկած կ՛արդարացնեն վերոյիշեալ բոլոր ածականները, ներառեալ Քէօմիւրճեանի յօրինածները։ Իսկ դուք մի զարմանաք, եթէ յօդուածի մէջ յանկարծ յայտնուին երգեր, ու լսէք եղբօր գովասանքը։
Բնիկ հայկական է «եղբայր»ը, մեր ամենէն հարազատ բառերէն մէկը։ Ան ունի եղբայրներ աշխարհի բազմաթիւ լեզուներու մէջ- անգլերէն brother, լատիներէն frater, իտալերէն fratello, գերմաներէն Bruder, դասական յունարէն φράτηρ (frոtēr), պարսկերէն برادر (barādar), ռուսերէն брат (brat)… Դարերու ընթացքին, մինչեւ որ բառը առնէ «եղբայր» ձեւը, ունեցաւ միջին ձեւեր- բրայր > բղայր > ղբայր > եղբայր։ Մեր գաւառներուն մէջ միշտ չէ, որ եղբայրը կանչէին իր գրական ձեւով։ Զէյթունցին կ՚ըսէր «էխբ՛mր», ակնցին, սեբաստացին, արաբկիրցին, խարբերդցին, պոլսեցին «ախբար», կարնեցին, ագուլիսցին, ախալցախցին «ախպար», խարբերդցին «mխբ՛mր», վանեցին, մշեցին, արցախցին, ալաշկերտցին, թիֆլիսցին, սալմաստցին եւ վիպագիր Ռաֆֆին «ախպէր», համշէնցին «ախբէր», գորիսցին «ախպըէր», հաճընցին «ախբ՛այ»։ Միեւնոյն ժամանակ ձայն առին բառի գաւառական փաղաքշական ձեւերը- աբար, աբարիկ, աբօ, ապեր, ապի, ափի, ափու։ Եւ օր մըն ալ այս ձայներով տպաւորուած Աւետիք Իսահակեանը գրեց. «Որսկան ախպեր» բանաստեղծութիւնը. «Որսկան ախպեր, սարէն կու գաս / Սարի մարալ կը փնտռես», մինչ Յակոբ Պարոնեանը 1886 թուականին ստեղծեց հայկական թատրոնի ամենաշատ բերմադրուած թատերախաղերէն մէկը՝ «Պաղտասար աղբար»։ ԱԱնոնց զուգահեռ լսեցինք հայ մշակի ձայնը… «Հօլ արա եզօ / Ջան, աղբեր ջան, հօ, / Թօլ արա եզօ, / Ջան աղբեր»։
«Եղբայր» բառը տէր կանգնեցաւ բազմաթիւ իմաստներու եւ արտայայտութիւններու։ Երբ Յովհաննէս Յովհաննիսեանը գրի առաւ «Ում որ եղբայր անուանեցի, ինձ թշնամի իմացաւ» տողը, նկատի ունէր ազգականը, արիւնակիցը։ Ռուբէրն Զարդարեանը երբ կը յորդորէր «Լսեցէ՜ք, ո՚վ տարաշխարհի եղբայրներ, դո՜ւք անծանօթ, բայց մերձաւոր իմ հոգիիս»՝ նկատի ունէր իր ազգի տղաները։Նոյն միտքով Մուրացանը ըսաւ. «Ի՞նչ հարկ կայ խտրութիւն դնել գիւղերի մէջ։ Դրանցից ամէն մէկում ապրում են մեր եղբայրներն ու քոյրերը»։ Սիրով ու բարեկամութեամբ իրար հետ կապուած մտերիմ ընկերուն այսպէս խօսք ուղղեց Վահան Տէրեանը. «Ողջո՜յն ձեզ մութ ուղիներում երկրային, իմ եղբայրնե՚ր, հեռուներում եւ բանտերում»։ «Եղբայր» բառը 301 թուականին առաւ հոգեւոր բնոյթ։ Ան դարձաւ վանական «միաբան» Անշուշտ, թէ Դերենիկ Դեմիրճեանի խօսքի մէջ յստակ էր այդ իմաստը, «Երիտասարդ վանական եղբայրը որ անձկութեամբ հետեւում էր հասակաւոր զօրականին, խիստ մտահոգ խօսեց», սակայն 1203 թուականին գրի առնուած յիշատակարանի մը մէջ կը կարդանք հոգեւոր եղբայրներուն դիմող ծերունի գրիչի մը աղաչական խօսքը. «Ո՜վ սուրբ եղբարք աղաչեմ զձեզ / Արդ դուք եղբարք յիշեցէք զմեզ յաղօթս»։ Երբեմն ալ զարմանքով, զայրոյթով գործածեցինք «եղբայր» բառը. «Սա ի՞նչ խայտառակ վիճակ է, եղբայր»։ Հակառակ իր յարգալիր դիրքին, օր եկաւ որ սիրահար քոյրը հրաժեշտ տուաւ եղբօր. «Մեր ու աղբեր թող տուի, իմ չինարի եարը, / Ես իմ սիրածին առի, դարդիման եարը»։
«Եղբայր» բառը, ի՜նչ եզակի եւ պատուաբեր երեւոյթ, անձնանուն է հայու համար։ Հայկական աշխարհի մէջ քիչ չեն Ախիներ, Ախիկներ, Ախիջաններ եւ Աղբրացներ, որոնք բուն կը նշանակեն «եղբայր»։ Այդ այրերէն մէկը, Աղբայրիկ վարդապետը ճարտարապետ էր, 1213-1232 թուականներուն շինեց Տեղեր վանքը։
Երբ եղբօր մասին խօսինք կը գործածենք ջերմացնող, ընտանեկան եւ ընկերային սրբութիւններ ակնարկող արտայայտութիւններ. «Աւագ եղբայր», «Երէց եղբայր», «Կրտսեր եղբայր», «Հոգեւոր եղբայր», «Հարազատ եղբայր», «Աշխատաւոր եղբայր»։ Առաւելաբար, մօտիկ ընկերներու կ՛ըսենք «աղբեր տղերք», իսկ պատերազմի մէջ զոհուած զէնքի եղբայրներու ընդհանուր գերեզմանը կը կոչենք՝ «Եղբայրական գերեզման»։ Թէեւ փափուկ է եղբօր սիրտը, բայց ան գիտէ խիստ ու պահանջկոտ ըլլալ, այն ժամանակ կը զայրանայ ու, — ներեցէք արտայայտութիւնս — , ցոյց կու տայ «հինգ եղբայրները»։
Քանի՞ «եղբայր» ունի հայոց լեզուն։ Յիսունէ աւելի։ Ձեզ կը վստահեցնեմ, բոլորն ալ լաւ նկարգիր ունին, բարի համբաւի տէր են։ Ընտանեկան այդ մեծ խմբանկարի պատկառելի անդամներն են՝ եղբայրաշունչ, եղբայրասէր, եղբայրաբաժին, եղբայրանոց (Բնակարան հոգեւոր եղբայրներու, Լեռնային Կիլիկիոյ մէջ վանք), հարսնեղբայր, փեսեղբայր, արքայեղբայր, կաթնեղբայր։ … Ալագեազ սարն ամպել ա, / Աղբեր իր ձին թամփել ա… Ուրախ այս նկարի մէջ նկատեցի՞ք նախանձով եւ ատելութեամբ համակուած դաւաճան դէմքեր։ Անոնք, ցաւօք սրտի, պատճառ եղան, որ ունենանք՝ եղբայրադաւ, եղբայրակուլ, եղբայրաջինջ, եղբայրասպան եւ եղբայրատեաց ածականները։ Անոնց մասին գրական յիշատակութիւնները մինչեւ այսօր կը մնան մատենագրութեան էջերու մէջ։ Ահա քանի մը վատահամբաւ օրինակ. «Անյիշաչարութեամբն զեղբայրադաւ բռնաւորսն կերակրեցեր գիտութեամբ ճշմարտութեանն», «Ամենայն սպանօղ եղբայրասպան է», «Թշնամութիւնք եղբայրասպանութեան», «Զեղբայրատեացն մարդասպան կոչէ»։ «Եղբայրասպան» բառը որպէս ծաղիկի անուն տեղ ունի նաեւ հայկական բուսաբանական բառարաններու մէջ՝ անուան հետեւեալ մէկնաբանութեամբ. «Եւ այսպէս կոչուելուն պատճառ՝ այն է կ՛ըսեն հին գիտունք, որ երբ նոր արմատ կամ ձու մի բուսանի՝ առջիններէն մէկն կու չորնայ»։
Իսկ մենք այսօր ըլլանք «եղբայրապաշտ» ու յօդուածի առաջին մասը աւարտենք մէկ այլ քաղցրաբոյր բառով՝ «եղբայրաշահ»։ Թէեւ ժամանակավրէպ ածական է ան, սակայն ընտիր է եւ ունի վեհ իմաստ. «Այն մէկը, որ գիտէ եղբօր սիրտը շահիլ»։ Այսօր նաեւ աւելի քան երբէք հայ ազգին պէտք է անսալ հետեւեալ խրատին. «Երկայնամիտ (համբերող) լինել, եւ եղբայրաշահ, եւ քաղցր եւ բարեսէր»։ Ու վերջապէս, յարգելի ընթերցող, արտօնեցէք, որ հրաժեշտի երգն ալ նուիրեմ բոլոր եղբայրներուն. «Աղջի, անունդ Մայի, / Ճակատդ բոլոր շահի. / Մի պաչ կ՛ուզեմ, երկու տու, / Աստուած աղբերդ պահի»։
***
Յարգելի եղբայրներ – եւ քոյրեր -, վերը խօսեցայ «եղբայր» բառի մասին։ Յուզիչ չէ՞ր լսել, թէ ան մեծ հպարտութիւն էր թէ՛ հայ ընտանիքի եւ թէ՝ հայոց լեզուի համար։ Հետեւաբար, հասկնալի էր, թէ ինչո՛ւ մեր մայրենին 50է աւելի բառ շինած էր «եղբայր»ը նկարագրելու եւ գովաբանելու համար։ Ծաղիկի անուն ալ դարձեր էր ան «Աղբերանց արիւն – Եղբօր արիւն»։ (Ծրագրած եմ այդ ծաղիկի անուան եւ գրական բոյրին նուիրուած մենախօսութիւն մը գրի առնել) Նախորդ յօդուածիս մէջ ծանօթացեր էինք նաեւ «եղբայր» բառի օտարալեզու եղբայրներուն, ինչպէս՝ անգլիացի brother-ը, իտալացի fratello-ն եւ պարսիկ barādar-ը։ Իսկ այսօր, յարգելի եղբայրներ – եւ քոյրեր – կ՛առաջարկեմ հայոց պատմութեան մէջ պտոյտ մը կատարել ու յայտնաբերել ընտիր գրական գոհարներ, որոնք նուիրուած ըլլան «եղբայր»ին։ Եւ այս աշխատանքը նուիրած ըլլանք մեր բոլոր «աւագ», «կրտսեր», «հոգեւոր», «հայրենասէր», «հարազատ» եւ «զօհուած» եղբայրներուն։
«Եղբայր» բառը, որպէս ազգի հեռու եւ անծանօթ տղամարդիկը, յայտնուեցաւ միջնադարեան պանդխտութեան տաղերու մէջ։ Այդ երգ-բանաստեղծութիւններու մէջ լսեցինք օտարաբնակ հայու – ղարիպի — վիշտը։ Ահա սրտաճմլիկ քանի մը տողիկ. «Նայիմ սիրուն նազլի եղբարք, / Էկէք իմ հալիս տեսէք, / Ղարիպութեան հիւանդ մնացի. / Մնացի կարօտով, կարօտով», Սիմէոն Ջուղայեցի, «Եղբարք, գանկատ ունիմ ձեզ համար, / Ղարիպի հացն խառնած է լեղի եւ քար», Սահակ Վանեցի, «Այլ եւ քան զամենայն խիստ դառն ու լեղի, / Յորժամ որ ղարիպին մահն հասանի, / Խնդրէ եւ ոչ գտանէ եղբայր կամ որդի», Ներսէս Անձապատցի, «Այլ ողորմ մարդ չեմ տեսել, / Քան հարուստն, որ աղքատանայ, / Ի ղարիպութիւն երթայ, / Հայր ու մայր, եղբայր չունենայ», անանուն հեղինակ, «Եղբարց կարօտ մնացի, երկրիս օտարի, / Կարօտ եմ, կարօտ եմ, կարօտ սիրելեաց», Յովսէփ։ Հարազատ եւ սիրելի եղբօրմէ մը զրկուած ըլլալու վիշտը երգեց տաղասաց Սուքիասը. «Էր երբեմն, որ կայի ի մէջ եղբարց եւ հարց, / Այժմ եղէ տարանշատ, դիպեցայ վշտաց»։ Անանուն հեղինակի մը հետեւեալ գործը կը նկարագրէ սրտի ցաւը այն մեծահարուստի, որ չունի… եղբայր. «Քէօշկ ես շիներ, բարձր սարայ (պալատ), / Հինգ տեղ ունիս թրի եարայ, / Եղբայր չունիս, կանչէ՛ հարայ. (կանչէ օգնութիւն)»։ Այլ հեղինակներ խնդրեցին ընթերցող «եղբօր» ողորմութիւնը. «Է՛, իմ եղբարք եւ հարք սիրուն… / Յիշեմք զԱւետիսն», Աւետիք վարդապետ Եւդոկացի, «Է՛ եղբարք եւ հարք իմ, զձեզ աղաչեմ, / Ձեռնտուք օգնեցէք, զի անճարակ եմ», «Էհ իմ հարք եւ եղբարք, որ լսէք, / ԵՌԾԻԿ թուին (1686) զայս կարդացէք, / Մեզ ողորմիս մի, ասացէք. / Կրկին շրջելով, շրջելով, շրջելով»։ Ներսէս Շնորհալին 1145 թուականին երբ Եդեսիոյ գրաւումը եւ աւերումը գրի առաւ, ուզեց, որ իր ազգի բոլոր ներկայ, ապագայ, հեռու եւ մօտիկ անդամները ողբան. «Ողբացէ՜ք, եկեղեցիք, հարսունք վերին առագաստի, / Քորք եւ եղբարք իմ սիրելիք, որք յընդհանուր կողմ աշխարհի»։
Դուք յարգելի ընթերցող, չկարծէք թէ խաւար էր միջնադարը եւ միշտ տխուր։ Ընդհակառակը, ուշ միջնադարուն է, որ հայը ապրեցաւ զարթօնքի շրջան մը, ապրեցաւ կեանքը, բնութեան շնորհները եւ գեղեցիկը լիովին վայելելու փափաքով։ Հետեւեալ եռատողի մէջ սիրահար բանաստեղծ մը ծանօթ եւ անծանօթ բոլոր տղաներուն կը խոստովանի, թէ տեսած է կաքաւի պէս գեղեցիկ աղջիկ մը. «Սուտ է, որ կ՛ասեն, եղբարք, / թէ ընտանի կաքաւ չի լինի. / Մէկիկ մ՛ես երէկ տեսայ»։ Պետրոս Ղափանցին իր հայրենակից եղբայրները հրաւիրեց գարունը վայելելու. «Արի՛ք, եղբարք , ելցուք ի դաշտ ըզբօսանաց»։ «Եղբայր» բառը յայտնուեցաւ նաեւ խրատներու մէջ։ Վրթանէս Սռնկեցին խրատեց համբերել. «Պարտ է համեբերել, եղբարք , / Փառս տալ մեր ստեղծողի»։ Բանաստեղծ Աւետիքի խրատը ուղղուած էր տղայ զաւակները ամուսնացուցած հայրերուն. «Երբ որ որդիք կարգես եւ եղբայր, / Մէկ չլինայ քեզ խնամատար, / Ոչ ոք լինի քեզ ձայնակից, / Ասեն ղարիպ է եւ օտար»։ Արիստակէս Խարբերդցին բոլոր հայորդիներուն խրատեց միմեանց սիրել. «ԶՔրիստոսի պատուէրս պահեցէք / Եւ զմիմեանս սիրեցէք, / Լերուք եւ դուք աստուածասէրք, / Եղբայրասէրք եւ ընկերասէրք»։ Ազգային եղբայրական միութեան գաղափարը կը գտնենք նաեւ Սռնկեցի Վրթանէսի գործերուն մէջ. «Ժամ է մեզ դառնալ, եղբայր, / Հերիք էր զիրար ատեցաք, / Աշխարհի զրուց եղաք, / Զթշնամին մեր խնդացուցաք»։
Խարբերդցիի եւ Սռնկեցիի եղբայրասիրութեան խրատը պէտք եղաւ կրկնել 19րդ դարուն, երբ բողոքական եւ կաթոլիկ համայնքներու միջեւ սուր պառակտումներ յառաջացած էին։ Այդ ցաւը ամոքելու համար Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը հարկադրուեցաւ գրել «Եղբայր եմք մեք» հայրենասիրական երգը.
Մատունք կուսին ամենագեղ
Թէ որ զարնեն փափուկ քնար,
Չունին ձայն մը այնքան սիրուն,
Քան զանձկալի եղբայր անուն։
Տուր ինձ քու ձեռք, եղբայր եմք մեք…
«Եղբայր» բառը հայկական վիպագրութեան մէջ անմոռանալի տեղ գտաւ, երբ Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց»ի գաւառացի Տէր Յուսիկ քահանան, Օսմանեան կայսրութեան գրաքննութեան ամենախիստ օրերուն, միամիտ պարզութեամբ Պոլսոյ Օրթագիւղի եկեղեցւոյ մէջ որոտաց «Ազատութի՜ւն եղբարց մերոց գերելոց»։ Այդ օրերուն ազատութեան գաղափարին եղբայր երկու բանաստեղծներ՝ Սիամանթօն եւ Դանիէլ Վարուժանը այդ բառով շինեցին երկու նոր արտայայտութիւններ. «մտածումի եղբայր» եւ «հողին եղբայր» (նահատակ)։
Հայ ազգը հպարտ է իր ականաւոր, աշխարհահռչակ եղբայրներով։ Յօդուածիս սահմաններէն դուրս կը մնայ խօսիլ անոնց կեանքի եւ գործունէութեան մասին – այդ մանրամասնութիւնները որոնելու գործը կը թողում հետաքրքիր ընթերցողին – բաւարարուիմ յիշելով երանելի եւ պատուաբեր հինգ մականուններ. Միկոյեան եղբայրներ, Օրբելի եղբայրներ, Abdullah Freres, Սարգիս եղբայրներ, Ալիխանեան եղբայրներ։
«Եղբայր» բառը ծառայեց նաեւ որպէս գիրքի անուն։ Զայն առաջին անգամ տեսանք ո՛չ հայերէն, բայց հայատառ-թրքերէն գիրքի մը վրայ։ 1820 թուականին Պոլսոյ մէջ Պաղտասար դպիրի հրատարակած «Քրիստոնէական հաւատք» գիրքի խորագիրն է. «Պու գիրք օլտուր քի Քրիստոնէական հաւատքըմըզա Իգթիզալը Կերէք օլան Պիր գաչ Էօյրէնիլէճէքլէր՝ Հայճա պիլմէյէն քրիստոնեայ եղբայրլարըմըզ իչին Թիւրքճէ շարադրել օլունտու»։ Ապա լոյս տեսան այլ գիրքեր- «Սաղմոս Դաւթի ։ Գրաբառ չի հասկցող եղբայրներուն համար զգուշութեամբ Եբրայեցերէնէն պարզ աշխարհաբառի թարգմանուեցաւ», Զմիւռնիա, 1843, «Աղբար Թովմասի տնակը», Վենետիկ, 1854, «Թորոս աղբար», Կ. Պոլիս, 1884, «Աքլօր եղբայր կամ մանկան մը պատմութիւնը», Կոստանդնուպոլիս, 1866, «Եղբայրը եղբօր դէմ», Թիֆլիս, 1891, «Տեղեկագիր Նախիջեւան-Շարուր-Դարալագեազ-Սալմաստի Եղբայրական օգնութեան կօմիտէի», Սալմաստ, 1916, «Տաւրոսեան եղբայրակցութիւնը», Ֆրէզնօ, 1923, «Սարգիս Տխրունի կամ եղբայրասպան գնդակը», Պէյրութ, 1929, «Միաբանող եղբայրները եւ հայ եկեղեցին», Վիեննա, 1971, «Եղբայրական ժպիտներ», Երեւան, 1980։
Իսկ շատ մօտիկ անցեալին, մինչեւ 44-օրեայ պատերազմի նախօրեակը, ամբողջ հայութիւնը իր շրթներուն վրայ կը պահէր հայրենասիրական երգ մը՝ երկու եղբօր սփոփիչ խօսքը իրենց մօր ուղղուած.
Մամ ջան, չտխրես, շատ չմտածես,
Կռի՚ւ ենք գնում՝ ախպերս ու ես…
Ու տո՚ւն կը դառնանք յաղթութեամբ էսպէս,
Ծափով-ծիծաղով՝ ախպերս ու ես։
Յարգելի ընթերցող, մենք ալ անսանք հիներու խրատներուն՝ մեր բառապաշարի մէջ պահենք «եղբայրասիրութիւն», «եղբայրօրէն» եւ «եղբայրաբար» բառերը։
