Գրախօսական. հրատարակվել է Հրանուշ Հրանտի Հակոբյանի՝ ‹‹Հիշում ենք և Պահանջում›› վերտառությամբ գիրքը

Գրախօսական

Ա­ՇՈՏ ՄԵԼ­ՔՈ­ՆԵԱ­Ն

ՀՀ ­Գի­տու­թիւն­նե­րի Ազ­գային Ա­կա­դե­մի­այի

Պատ­մու­թեան ինս­ի­տու­տի տնօ­րէն, ա­կա­դե­մի­կոս

Սիրելի  ընթերցող,

­հրատարակվել է Հրանուշ Հրանտի Հակոբյանի՝ ‹‹Հիշում ենք և Պահանջում›› վերտառությամբ գիրքը։

Աշխատանքը  Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները նախապատրաստելիս և անցկացնելիս՝ հեղինակի գիտական, հրապարակախոսական ակտիվ գործունեության առհավատչյան է։

Հայոց ցեղասպանության թեման շատ արդիական է նաև այսօր, քանզի Արցախյան պատերազմին ի ցույց դրվեցին թուրք-ադրբեջանական վայրագ տանդեմի հանցավոր նկրտումները, ցեղասպանական գործողությունները։

Հա­զա­րա­մյակ­նե­րի ըն­թաց­քում հայ ժո­ղո­վուրդն ու­նե­ցել է փա­ռա­վոր հաղ­թա­նակ­ներ, նվա­ճում­ներ և ցա­վո­ք՝ դժ­վա­րին ու ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րով լի ժա­մա­նակ­ներ, ո­րոն­ցից ա­մե­նա­դա­ժա­նը 1894-1923թթ. Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյունն է, որն ի­րա­կա­նաց­րեց օս­մա­նյան կայսրությունը՝ Թուր­քի­ան։  Հեղինակը գրեթե իր բոլոր ելույթներում  ներկայացնում է , որ  սուլ­թան Հա­մի­դի, ա­պա ե­րիտ­թուր­քա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան հայա­տյաց քա­ղա­քա­կա­նու­թյան նպա­տա­կը հա­զա­րա­մյակ­ներ շա­րու­նակ հայ­րե­նի հո­ղում ապ­րող հայ էթ­նո­սի ոչն­չա­ցումն էր։

Հ․ Հակոբյանը, աշխատության տարբեր հատվածներում և կոնկրետ տվյալների հղում կատարելով, ևս մեկ անգամ փաստում է, որ Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին և պա­տե­րազ­մի քո­ղի տակ Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյունն ահ­ռե­լի չա­փե­րի հա­սավ, և  աշ­խար­հի հզոր­նե­րի թո­ղտ­վու­թյա­մբ, նրա­նց սա­ռն ու ան­տար­բեր հայաց­քի ներ­քո ե­ղեռ­նա­զա­րկ ե­ղավ մի ողջ ժո­ղո­վուրդ։ Տե­ղա­հան ար­վե­ցին և մահ­վան ճամ­փե­քով ա­նա­պատ քշ­վե­ցին մի­լի­ո­նա­վոր հայեր, հա­րյուր հա­զա­րա­վոր ան­թաղ դիերով ծա­ծկ­վե­ցին ա­րա­բա­կան ա­նա­պատ­նե­րը. ան­մեղ զո­հե­րի հոգինե­րն ապրողների համար մինչ օրս էլ պատ­մա­կան ճշ­մար­տու­թյան ըն­դուն­ման կոչ­նակ են հն­չեց­նում, պա­հան­ջում ար­դա­րու­թյան վե­րա­կա­նգ­նում։

Աշխատության մեջ քանիցս անդրադարձ է կատարվում մշակութային եղեռնին, պատկերավոր և հուզիչ ներկայացվում, թե ինչպես է թուր­քա­կան իշ­խա­նու­թյունն ան­թա­քույց մո­լուց­քով ոչն­չաց­րել քա­ղա­քա­կի­րթ ազ­գի մշա­կու­թային ար­ժեք­նե­րը, դա­րե­րով ստե­ղծ­ված հա­րս­տու­թյու­նը՝ կալ­վածք­նե­րն ու շի­նու­թյուն­նե­րը, յու­րաց­րել գույ­քը, դրա­մա­կան ու նյու­թա­կան այլ մի­ջոց­նե­րը, ի չիք դա­րձ­րել բան­կային խնայո­ղու­թյուն­նե­րը։ Ա­վե­րվել, քա­րու­քա­նդ են ար­վել քրիս­տո­նյա ազ­գի հետ­քե­րը՝ մեր դա­րա­վոր ե­կե­ղե­ցի­ներն ու վան­քե­րը, խաչ­քա­րե­րն ու հու­շար­ձան­նե­րը, հրո ճա­րակ են դա­րձ­ել ձե­ռա­գիր մա­տյան­նե­րն ու գրա­վոր հի­շա­տա­կա­րան­նե­րը, այ­սի­նքն՝ ան­խնա ջն­ջել կամ սե­փա­կա­նացրել են այն ա­մե­նը, ին­չը հայ­կա­կան էր․ հայոց պատ­մու­թյու­նը, հայ­կա­կան մշա­կույ­թը, հայոց դա­վա­նան­քի մա­րմ­նա­վո­րում­նե­րը, սրբատեղիները, ինչը, ավաղ, շարունակվում է նաև մեր օրերում՝ Արցախում։ Այս համատեքստում տարբեր ելույթներում  նա ընդծում է, որ  Թուր­քի­այում մշա­կու­թային ցե­ղաս­պա­նու­թյան ար­դյուն­քում հայ ժո­ղո­վուր­դը կո­րց­րել է լեզ­վի կար­ևոր բաղ­կա­ցու­ցիչ հան­դի­սա­ցող իր տասնյակ բար­բառ­նե­րից շա­տե­րը, աղ­ճատ­վել է լե­զուն և պատահական չէ, որ  Հայե­րե­նի ճյու­ղե­րից մե­կը՝ Արևմ­տա­հայե­րե­նը ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի կող­մից դաս­վել է վտա­նգ­ված լե­զու­նե­րի շար­քը։ Եվ  տեղին է հեղինակի դիտարկումը /Սրբորոեն պահենք՝ մեր ազգային ինքնության և լինելիության վկայականը, էջ 403-412/ որ այ­սօր օս­ման­ցի­նե­րի պատ­ճա­ռով ոչ մի­այն լեզ­վի պահ­պան­ման, այլև վե­րա­կա­նգ­նման խն­դիր ու­նե­նք։

Գրքում հեղինակը ներկայացնում է Հայկական  սփյուռքի և հայ համայնքների ձևավորման, Հայոց ցեղասպանությունից հրաշ­քով փրկված, օ­տարազգի մի­սի­ո­ներ­նե­րի, դի­վա­նա­գետ­նե­րի, հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի ջան­քե­րով Սի­րի­ա, Լի­բա­նան, ա­պա՝ Ֆրան­սի­ա, ԱՄՆ, Լա­տի­նա­կան Ա­մե­րի­կա հասած և այլ երկր­ներում ապաստանած մեր տա­ռա­պյալ ժո­ղո­վր­դի բե­կոր­նե­րի  վե­րըն­ձյուղ­ման հոգեցունց պատմությունը։ Նկարագրում է, որ  հայի ա­մուր կամ­քը, կենսահաստատ ուժն ու համ­բե­րու­թյու­նը, տաղանդն ու աշ­խա­տա­սի­րու­թյու­նը, ապ­րե­լով վրեժ լու­ծե­լու ան­հագ ձգ­տու­մը տվե­ցին ի­րե­նց պտուղ­նե­րը։ Եվ որբ, սո­վալ­լուկ ու ա­նօգ­նա­կան, մի­ա­ժա­մա­նա­կ՝ ան­կոտ­րում հայը մեր­ժեց մահ­վան մա­հի­ճը և փյու­նի­կի նման հառ­նեց մո­խիր­նե­րից։ Նա իր ստեղ­ծա­գո­րծ ու ա­րա­րող տե­սա­կի, նվի­րու­մի, մա­րդ­կային բա­րձր ո­րակ­նե­րի շնոր­հիվ օ­տար ա­փե­րում ար­մատ­ներ ձգեց ու հաս­տատ­վեց, կայա­ցավ որ­պես տվյալ երկ­րի օ­րի­նա­պա­շտ քա­ղա­քա­ցի, մաս­նակ­ցեց իր երկ­րո­րդ հայ­րե­նի­քի տն­տե­սա­կան, մշա­կու­թային, քա­ղա­քա­կան, սո­ցիա­լա­կան կյան­քին և հա­րու­թյուն ա­ռավ որ­պես Հայ­կա­կան Սփյուռք՝ ընդ­գր­կե­լով աշ­խար­հի հա­րյու­րից ա­վե­լի երկր­ներ։­

Հրանուշ Հակոբյանն առանձնակի սիրով է անդրադառնում ազգային կառույցների՝ Հայկական Սփյուռքի համախմբմանն ու կազմակերպմանն ուղղված գործունեությանը և բերում նրանց մասին ճշգրտված վիճակագրություն։ Այ­սօր Եր­կիր մո­լո­րա­կի չո­րս ծա­գե­րում գոր­ծում են հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­ր՝ ի­րե­նց հա­զա­րից ա­վե­լի դպ­րոց­նե­րով, յոթ հա­րյու­րից ա­վե­լի մշա­կու­թային կե­նտ­րոն­նե­րով, բյուր ե­կե­ղե­ցի­նե­րով ու հու­շար­ձան­նե­րով, հայ­կա­կան և քրիս­տո­նե­ու­թյան խո­րհր­դա­նիշ հան­դի­սա­ցող մոտ հա­զար խաչ­քա­րե­րով, ե­րեք ա­վան­դա­կան կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րով, ե­րե­սուն հա­զա­րից ա­վե­լի բա­րե­գոր­ծա­կան, ե­րի­տա­սար­դա­կան, կրթական, մար­զա­կան, ա­ռող­ջա­պա­հա­կան, մշա­կու­թային, կա­նա­նց և այլ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րով, հա­րյու­րից ա­վե­լի հա­մալ­սա­րա­նա­կան հայ­կա­կան կե­նտ­րոն­նե­րով, քա­ռա­սու­նից ա­վե­լի հա­մա­հայ­կա­կան կա­ռույց­նե­րով, սոցիալ-մշա­կու­թային և այլ հաստատություննե­րով։­

Գրքում Հ․ Հակոբյանը յուրահատուկ  ոգևորությամբ  է անդրադառնում հայ ժողովրդի տաղանդավոր զավակների գործունեությանը՝ աշխարհի տարբեր երկրներում։ Աշ­խար­հաս­փյուռ հայու­թյու­նը ծնեց հա­մաշ­խար­հային ճա­նա­չում ու­նե­ցող մտա­վո­րա­կան­ներ, գիտ­նա­կան­ներ ու գյու­տա­րար­ներ, ճար­տա­րա­պետ­ներ ու ճար­տա­րա­գետ­ներ, եր­գիչ­ներ ու նկա­րիչ­ներ, գրող­ներ ու կա­ռա­վա­րիչ­ներ, գոր­ծա­րար­ներ ու հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­ներ, ո­րո­նք հս­կայա­կան նպա­ստ բե­րե­ցին հա­մաշ­խար­հային քա­ղա­քա­կր­թու­թյան զար­գաց­մա­նը։ Եվ ի­րոք, հայե­րի ա­վան­դը հա­մաշ­խար­հային ա­ռա­ջըն­թա­ցի, գի­տու­թյան, կրթության, մշա­կույ­թի, տն­տե­սու­թյան զար­գաց­ման գոր­ծում հսկայական է։

Ա­մե­նուր հայը վաս­տա­կեց ա­նուն ու պա­տիվ, ար­ժա­նի­ո­րեն վայե­լեց օ­տար­նե­րի հար­գա­նքն ու սե­րը, ձևա­վո­րեց վս­տա­հու­թյուն և ակ­նա­ծա­նք հայու­թյան և Հայաս­տա­նի նկատ­մա­մբ։ Սփյուռ­քի մեր ազ­գա­կից­նե­րը դար­ձան հայ­րե­նի­քի դես­պան­նե­րը հա­րյու­րա­վոր պե­տու­թյուն­նե­րում։

­Հեղինակն ընդգծում է աշխահատարած հայության ազգային ինքնության պահպանման և համաշխարհայնացմանը դիմագրավելու կամքն ու ձգտումը։ Դառ­նա­լով աշ­խար­հի քա­ղա­քա­ցի­նե­ր՝ հայե­րը հա­վա­տա­րիմ մնա­ցին ի­րե­նց ազ­գային ինք­նու­թյա­նը, հայ­կա­կան ըն­տա­նե­կան ա­վան­դույթ­նե­րին, հա­վատ­քին, Հայ­րե­նի­քին։ 21-րդ դա­րում կի­րթ և գրա­գետ, կա­րող և նա­խա­ձեռ­նող հայ ժո­ղո­վուր­դը շա­րու­նա­կում է Հայ դա­տի պա­հան­ջա­տե­րը լի­նել, պայ­քա­րում է ար­դա­րու­թյան հաս­տատ­ման, իր պա­պե­րի կո­րց­րած ի­րա­վունք­նե­րի վե­րա­կա­նգն­ման հա­մար։

Թե¢  գիտական հոդվածներում,  թե¢ հրապարակային ելույթներում ակնհայտ է հեղինակի այն համոզմունքը, որ հենց ցեղասպանության ենթարկված ժողովրդի զավակները պետք է պայքարեն ցեղասպանությունների դեմ։   Հայու­թյու­նը պայ­քա­րում է ոչ միայն իր ոտնահարված իրավունքների վերականգնման, այլ նաև  որ­ևէ այլ երկ­րում ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը բա­ցա­ռե­լու, մա­րդ­կու­թյան դեմ ուղղ­ված ա­մե­նա­ծա­նր ոճ­րա­գոր­ծու­թյան հնարավորությունը մե­կը­նդ­մի­շտ բացառե­լու հա­մար։

Ուստի, պա­տա­հա­կան չէր, որ 2015 թվա­կա­նին ստե­ղծ­վեց Հայոց  ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100-րդ տա­րե­լի­ցը նա­խա­պատ­րաս­տող և մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը հա­մա­կար­գող պե­տա­կան հա­նձ­նա­ժո­ղո­վ՝ ՀՀ նա­խա­գա­հի գլ­խա­վո­րու­թյա­մբ, նա­խա­պատ­րա­ստ­վե­ցին և ի­րա­կա­նաց­վե­ցին լայ­նա­մա­սշ­տաբ ծրագ­րեր ու ան­նա­խա­դեպ ձեռ­նա­րկ­ներ Հայ­րե­նի­քում՝ Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում,  Ար­ցա­խում, և ի­հար­կե նաև Սփյուռ­քում։ Աշխատանքում կարևոր տեղ է հատկացվել ինչպես պետական հանձնաժողովի գործունեությանը, այնպես էլ Սփյուռքում գործող տարածաշրջանային հանձնախմբերի լայնամաշտաբ աշխատանքների լուսաբանմանը։

 Հեղինակը նշում է, որ Պե­տա­կան հա­նձ­նա­ժո­ղո­վի կազ­մում ընդ­գրկ­վե­լ էին ոչ միայն հայաստանյան և Արցախի պետական-քաղաքական գործիչներ, բարեգործներ, այլ  նաև Հայ­կա­կան Սփյուռ­քի հոգևոր, մշակութային, հա­սա­րա­կա­կան և քա­ղա­քա­կան կա­ռույց­նե­րի ղե­կա­վար­ներ, աշ­խար­հա­հռ­չակ հայեր, և այն ձեռք էր բերել համահայկական կառույցի նշանակություն։ Պետական հանձնաժողովի նիստերին հեղինակի ներկայացրած զեկուցումների մեծ մասը վերաբերում է տարածաշրջանային հանձնաժողովների կատարած հսկայածավալ աշխատանքներին։  Տա­րա­ծա­շր­ջան­նե­րում կազ­մա­վոր­վե­լ էին  վաթ­սու­նից ա­վե­լի հա­նձ­նա­ժո­ղով­ներ, յու­րա­քան­չյուր հա­մայն­քի ներ­սում ձևա­վոր­վել­ էին հա­նձ­նա­խմ­բե­ր՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի  մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը նա­խա­պատ­րաս­տե­լու և պատշաճ ան­ցկաց­նե­լու հա­մար։

Տիկին Հակոբյանը կատարված բազմաթիվ և բազմաբնույթ աշխատանքները դաս-դասել է և ընդգծել, որ ազ­գային ո­գով մի­ա­վոր­վա­ծ՝ սփյուռքյան կառույցները ծավալել են գործունեություն՝ քա­ղա­քա­կան, քա­րոզ­չա­կան, կրթամշակութային, գի­տա­կան, գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան, հա­մայն­քային, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի և մշա­կու­թային հու­շար­ձան­նե­րի, խաչ­քա­րե­րի, հա­մա­լիր­նե­րի կա­ռուց­ման ու վե­րա­նո­րոգ­ման ուղ­ղու­թյուն­նե­րով։  Գրքում արված կարևոր հետևություններից է նաև այն, որ Հայ­կա­կան Սփյուռ­քի և Հայոց պե­տու­թյան մի­աս­նա­կա­նու­թյա­մբ ա­ռա­վել մեծ թափ ստա­ցավ թուր­քա­կան ժխ­տո­ղա­կան, կեղ­ծա­րար քա­ղա­քա­կանու­թյան դեմ պայ­քա­րը։ Թուր­քա­կան իշ­խա­նու­թյուն­նե­րը, ոչն­չի դեմ կա­նգ չառ­նե­լով, փո­խե­ցին նույ­նի­սկ Գա­լեո­պո­լի­ի ճա­կա­տա­մար­տի օ­րը և փոր­ձե­ցին այն նշել 2015թ. ապ­րի­լի 24-ին՝ չկանխատեսելով, որ դրա­նով իսկ ա­ռա­վել նպաս­տեցին  Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան մա­սին տե­ղե­կատ­վա­կան-քա­րոզ­չա­կան ան­նա­խա­դեպ արշավին։

Էական է հեղինակի այն եզրահանգումը, որ հայ ժողովրդի պայ­քա­րը չի ա­վա­րտ­վել և չի ա­վա­րտ­վի, քա­նի դեռ ի­րա­կա­նու­թյուն չեն դար­ձել հայոց ի­րա­վունք­նե­րի վե­րա­կա­նգ­նու­մը, պատ­մա­կան ար­դա­րու­թյան ու ճշ­մար­տու­թյան ճա­նա­չու­մը։

Պայ­քա­րը գնա­լով հզո­րա­նում և նոր թափ է ստա­նում, քան­զի պատ­մա­կան հի­շո­ղու­թյու­նը որ­ևէ կե­րպ ջն­ջել հնա­րա­վոր չէ։ Հայու­թյան սե­րունդ­նե­րը շա­րու­նա­կե­լու են հի­շել և հի­շեց­նել աշ­խար­հին ցե­ղաս­պա­նու­թյան մա­սին․ «­Հի­շում եմ և պա­հան­ջում» կար­գա­խո­սը յու­րա­քան­չյու­րի­նս է և բո­լո­րի­նս։

Հրանուշ Հակոբյանը երախտագիտությամբ է հիշում ոչ միայն միսիոներներին, այդ դժնի ժամանակներում հայ ժողովրդին ձեռք մեկնած երկրներին, ազգերին ու անհատներին, այլև հիշատակում է բոլոր այն պետություններին և հայտնի գործիչներին, որոնք անցնող տարիներին անդրադարձ են կատարել Հայոց ցեղասպանության հիմնախնդիրներին։ 

Առանձնակի շնորհակալությամբ է ընթերցողին ներկայացնում Հռոմի Պապ Ֆրացիսկոսի կողմից Վատիկանում տրված Պատարագը, հայ ժողովրդին և աշխարհին ուղղված նրա  խորիմաստ խոսքերը․․․

 Հեղինակը քանիցս անդրադարձել է Հռոմի Պապի կողմից Գրիգոր Նարեկացուն Տիեզերական եկեղեցու վարդապետ հռչակելու փաստին՝ որպես հայ ժողովրդին տրված բարձր գնահատական, նրա հանճարեղ զավակին ըստ արժանվույն գնահատելու աննախադեպ իրողություն։  

Նշել է, որ բազ­մա­թիվ երկր­ներ ճանաչել ու դատապարտել են Հայոց ցեղասպանությունը, ըն­դու­նել են օ­րե­նք­ներ, ո­րո­շում­ներ, բա­նաձ­ևեր ու հայ­տա­րա­րու­թյուն­ներ, և այդ գոր­ծըն­թա­ցը շա­րու­նա­կա­կան է։

 Հեղինակը համոզմունք է հայտնել, որ հայ ժողովուրդն ան­վե­րա­պա­հո­րեն և մի­աս­նա­բար շա­րու­նա­կե­լու  է  Հայ Դա­տի հա­մար պայ­քա­րը, քա­նի դեռ Թուր­քի­ան՝ որ­պես օս­մա­նյան կայս­րու­թյան ի­րա­վա­հա­ջո­րդ, չի ճա­նա­չել ու դա­տա­պար­տել Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը և չի զբաղ­վել հետ­ևա­նք­նե­րի վե­րաց­ման հար­ցե­րով։

Աշխատության մի գլխում զետեղված է հեղինակի՝ «Հայկական սփյուռքը հարափոփոխ աշխարհում» գրքի այն հատվածը, որը վերնագրված է «Հայոց ցեղասպանությունից 100 տարի անց» և նկարագրում է  Թուրքիայի հայկական համայնքը, անդրադառնում  ազգային ինքնության պահպանման հիմնախնդիրներին, հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձանների ճակատագրին։

Աշխատանքը գնահատելի է նաև այն առումով, որ անդրադառնում է մեր օրերին և ներկայացնում հեղինակի արձագանքը  Արցախյան 2020 թվականի պատերազմին։ Այստեղ այն հոդվածներն են ու կոչերը, որոնք հեղինակն ուղղել է Հայկական Սփյուռքին, աշխարհի պառլամենտականներին,  Ռուսաստանի Դաշնության Պետական Դումային, ներկայացրել է օրհասական իրավիճակը, նկարագրել, թե ինչպես է Արցախը, հրե բոցերում, միայնակ պայքարում միջազգային ահաբեկիչների դեմ՝ հորդորելով օգնել և օր առաջ դադարեցնել պատերազմը, կանխել ահաբեկիչ պետությունների և կազմավորումների հանցավոր գործունեությունը։

Գրքում տեղ են գտել Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100-րդ տա­րե­լի­ցի պե­տա­կան հա­նձ­նա­ժո­ղո­վի ­և տա­րա­ծա­շր­ջա­նային հա­նձ­նա­խմ­բե­րի կազ­մերը,  ՀՀ Սփյուռ­քի նա­խա­րա­րու­թյան կող­մից Սփյուռ­քի հայ­կա­կան հա­մայնք­նե­րի, տա­րա­ծա­շր­ջա­նային հա­նձ­նա­խմ­բե­րի հետ հա­մա­տեղ մշակած և իրականացրած Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100-րդ տա­րե­լի­ցին նվիր­ված մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի ծրա­գի­րը։

Աշխատության մեջ հեղինակը կարևորում է Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100-րդ տա­րե­լի­ցի Հա­մա­հայ­կա­կան հռ­չա­կա­գի­րի ընդունման փաստը, վերլուծում Հռչակագրում ամրագրված դրույթներն ու  սկզբունքները, հիմնական ուղերձները ուղղված տարբեր պետություններին, կառույցներին և ապագա սերնդին։         

Հեղինակն իր ելույթներում ընդգծում է, որ օսմանյան կայսրության կողմից պետականորեն ծրագրված և իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը, միջազգային իրավունքին համապատասխան, վաղեմության ժամկետ չունի և երիտասարդությանը, եկող սերունդներին կոչ է անում շարունակելու պայքարը հայության ոտնահարված իրավունքների վերականգնման, պատմական արդարության ու ճշմարտության  հաղթանակի և ցեղասպանությունների կանխման համար։

Գրքի ամփոփիչ մասում՝ որպես առանձին հավելված, ներկայացված է Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան 100-րդ տա­րե­լի­ցի Հա­մա­հայ­կա­կան հռ­չա­կա­գ­րի տեքստը։

Հրանուշ Հակոբյանը աշխատանքի եզրափակիչ հատվածում զետեղել է նաև  բոլոր այն պե­տու­թյուն­նե­րի, կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի ու մար­մին­նե­րի ցան­կը, ո­րո­նք ճա­նա­չել են Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը։

Գր­քի հե­ղի­նա­կը տա­րի­ներ շարունակ ե­ղել է Հայոց պա­հան­ջա­տի­րու­թյա­նն առնչ­վող գոր­ծըն­թաց­նե­րի կի­զա­կե­տում, և այս գր­քում  նա ի մի է բեր­ել  իր  գի­տա­կան, հրա­պա­րա­կա­խո­սա­կան, քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թային բնույ­թի հոդ­ված­նե­րն ու զե­կու­ցում­նե­րը, ե­լույթ­նե­րն ու այլ նյու­թե­ր՝ նվիր­ված Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան հիմ­նա­հար­ցին։

        Հրանուշ Հակոբյանը Հայոց ցեղասպանության ճանաչման, դատապարտման և հետևանքների վերացման ուղղությամբ ազգային պայքարի  հետագա շարունակության վերաբերյալ ներկա­յացրել է նաև  գիտագործնական, կազմակերպական բնույթի բազմաթիվ առաջարկներ ու երաշխավորություններ, որոնք կարող են օգտագործվել Հայկական Սփյուռքում և Հայրենիքում։

      Աշխատությունը կարևոր ներդրում է  Հայոց  ցեղասպանության պատմության,  սփյուռքագիտության մեջ և կարող է օգտակար լինել հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ զբաղվող անձանց,  ուսա­նողների,  հետազոտողների, սփյուռքյան կառույցների, ցեղասպանագետների, սփյուռ­քագետների, նաև ընթերցողների լայն շրջանակի համար։ 

Ա­ՇՈՏ ՄԵԼ­ՔՈ­ՆՅԱ­Ն

ՀՀ ­Գի­տու­թյուն­նե­րի Ազ­գային Ա­կա­դե­մի­այի

Պատ­մու­թյան ինս­տի­տու­տի տնօ­րեն, ա­կա­դե­մի­կոս