Հայկական մշակույթի ակունքները գալիս են դեռևս հայկական ցեղային միությունների ու պետական կազմավորումների ժամանակներից: Դրանք մեզ ծանոթ են ոչ միայն պահպանված առասպելներից և կրոնական հավատալիքներից, այլև պեղումների նյութերից:Մշակույթի ճյուղերն են լեզուն, գրականությունը, ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, նկարչությունը, երաժշտարվեստն ու պարարվեստը, թատրոնն ու կինոն և այլն:Պատմական հանգամանքների բերումով հայկական մշակությը ձևավորվել ու զարգացել է ոչ միայն բուն Հայաստանում, այլև Սփյուռքում:Հայաստանում մինչև օրս մնացել են մշակութային ոլոր-տներ,գործիչներ ու օջախներ,որոնք պահպանում ու տարածում են,ինչպես տեղի, այնպես էլ օտարազգի մշակույթի ավանդույթները, թե մեր, այնպես էլ արտերկրում:
Խոսենք Հայաստանի հոգևոր մայրաքաղաք Սուրբ Էջմիածնի մայր տաճարի մասին: Ըստ ավանդության տաճարը կառուցվել է 301-303 թվականներին արքայական ապարանքների մոտ՝ Վաղարշապատ քաղաքում՝ հեթանոսկան տաճարի տեղում: Հայաստանն առաջին երկիրն է աշխարհում, որը 301 թվականին՝ Տրդատ Գ-ի օրոք, քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն:
Ըստ Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմության (մոտ 460)՝ գիշերային մենության մեջ, մտորումներով տարված Լուսավորիչը մի հիասքանչ տեսիլք տեսավ. Աստծու միածին որդին իջավ երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածեց գետնին՝ ցույց տալով այն վայրը, ուր պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը։ Այստեղից էլ առաջացել է «Էջմիածին» անունը, այսինքն` էջ (գրաբար)՝ իջավ ←Միածինը։ Սակայն Էջմիածին եզրը չի օգտագործվել մինչև 15-րդ դարը։ Ավելի վաղ աղբյուրները տաճարը կոչում են Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցի կամ պարզապես Կաթողիկե: Կաթողիկե Սուրբ Էջմիածնի տոնը նշվում է Սբ. Զատիկից 64 օր հետո կամ Հոգեգալստյան կիրակիին հաջորդող երկրորդ կիրակին։ Տոնի օրը մատուցվում է Սուրբ Պատարագ, իսկ ժամերգությունների ընթացքում այլ շարականների հետ երգվում է նաև նշանավոր «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը, որը գրել է 8-րդ դարի կաթողիկոս Սահակ Ձորափորեցին։ Շարականը Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի և տաճարի կառուցման մասին է։
Տաճարի սկզբնական շենքը մասամբ փայտաշեն էր, որով հեշտությամբ ենթարկվել է բնական և քաղաքական երևույթների պատճառած ավերումներին։ Այժմյան գոյություն ունեցող շենքի մանրամասն մասնագիտական քննությունից պարզ երևում է, որ նախկին 303 թվականին հիմնարկված շենքը միանգամայն գոյություն չունի։Մինչ օրս Մայր տաճարի մասին գրվել են տարբեր մենագրություններ,պահպանվել հուշեր ինչպես հայ,այնպես էլ օտարերկրացի պատմաբանների,ճանապարհորդների ու մշակութաբանների մոտ: Սակայն,բավականին վերջերս իմացանք,որ Սուրբ Էջմիածնի հրատարակչությունը Վեհափառ Հայրապետի օրհնությամբ լույս է ընծայել Մայր Աթոռ միաբան Տեր Թովմա վրդապետ Խաչատրյանի «Սուրբ Էջմիածին. քրիստոնեական առաջին գմբեթավոր տաճարը» մենագրությունը:Սրա խմբագիրն Արսեն Հարությունյանն է:
Աշխատությունը բաղկացած է երկու գլխից: Առաջին գլխում ներկայացված է մայր տաճարի կառուցման սրբազան ավանդությունն,իսկ երկրորդում՝ սրա ճարտարապետության պատմությունը: Գրքի առաջաբանի հեղինակն է Մայր Աթոռի արխիվի ու թանգարանների տնօրեն Տեր Ասողիկ աբեղա Կարապետյանը: Գիրքը գրելիս հեղինակն օգտվել է ինչպես հայկական, այնպես էլ օտարերկրյա աղբյուրներից: Այսպիսով՝աշխատությունը ներկայացնում է Մայր Տաճարի պատմությունն ու հատկապես ճարտարապետությունը՝ նախկինում կատարված ուսումնասիրությունների վերլուծությամբ և գնահատմամբ։ Հեղինակը հանդես է բերում ինքնուրույն մոտեցում, բայց նաև հենվում է նախորդ ուսումնասիրողների մի մասի կարծիքների վրա և եզրակացնում, որ Մայր Տաճարն ի սկզբանե խաչաձև–կենտրոնագմբեթ ճարտարապետական հորինվածքով կառույց է եղել:Մի քանի խոսքով ներկայացնեմ շնորհանդեսի մասին:
Այսպիսով՝ սույն թվականի հունիսի 6-ին Սուրբ Էջմիածնի «Վաչե և Թամար Մանուկյան» Մատենադարանում տեղի ունեցավ մենագրության շնորհանդեսն,որը համընկավ «Կաթուղիկէ Սուրբ Էջմիածնի» տոնի հետ:Այստեղ էին հավաքվել տարբեր սերունդների ներկայացուցիչներ՝պատմաբաններ, արվեստաբաններ,գրադարանային ոլորտի ներկայացուցիչներ,հոգևոր այրեր և այլք՝մասնակցելու այս գեղեցիկ ու յուրօրինակ հանդիսությանը: Բացումն իրականացրեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբան Տեր Ոսկան արքեպիսկոպոս Գալփաքյանի կողմից իրականացրած տերունական աղոթքով:
Այստեղ ողջույնի խոսքով հանդես եկավ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Մատենադարանի ու հրատարակչության տնօրեն Տեր Արարատ քահանա Պողոսյանն,ով հակիրճ խոսեց մայր տաճարի պատմության մասին,բոլորին տեղափոխելով դրա հիմնադրման ժամանակաշրջան: Իր ելույթի վերջում նա շնորհակալություն հայտնեց միջոցառման կազմակերպիչներին, գրքի հեղինակին,ինչպես նաև ընթերցեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներից Վազգեն Առաջինի քարոզներից: Ելույթով հանդես եկավ Տեր Ասողիկ աբեղա Կարապետյանն,ով խոսելով գրքի կառուցվածքի մասին պատմեց նաև 2010 թվականին Մայր Աթոռի Գևորգյան հոգևոր ճեմարանում կազմակերպված արվեստի դասընթացների մասին,որտեղ արծարծվեց մայր տաճարի թեման: Ելույթ ունեցան նաև մայր տաճարի վերականգնման նախագծի գլխավոր ճարտարապետ Ամիրան Բադիշյանը,խոսելով կոթողի նշանակության ու դրա պատմության վերաբերյալ,ինչպես նաև Ազգային Ակադեմիայի Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Վարդան Դևրիկյանը,ով անդրադարձավ հուշակոթողի ավանդույթների ու գրքի գեղարվեստական արժեքի մասին:
Ելույթ ունեցավ նաևՄայր Տաճարի որմնանկարների վերականգնման նախագծի հեղինակ տիար Արժանիկ Հովհաննիսյանն,ով իր օգնական Աշխեն Պապոյանի հետ միասին լեդ-էկրանի վրա ներկայացնելով վերականգնողական աշխատանքների ընթացքի մասին: Միջոցառման ընթացքում լեդ-էկրանով ներկայացրեցին նաև մայր տաճարի ճարտարապետական պատմության վերաբերյալ ու գրքից հատվածներ: Միջոցառման ընթացքում տեղի ունեցավ նաև գեղարվեստական մաս,որտեղ գեղեցիկ շարականների երգեցողությամբ հանդես եկավ Մայր տաճարի երգչախումբը, խմբավար և գեղարվեստական ղեկավար Հասմիկ Պողոսյանի խմբավարությամբ։ Այստեղ սրտի հայրենասիրական ու ոգեհունչ խոսքով հանդես եկավ,Տեր Ոսկան արքեպիսկոպոս Գալփակյանն,ով իր խոսքում հետաքրքիր ու հայրենահունչ դրվագներ պատմեց իր կյանքից:
Միջոցառման վերջում ելույթ ունեցավ աշխատության հեղինակը՝Տեր Թովմա վրդապետ Խաչատրյանն,ով իր ելույթում երախտիքի խոսքեր ուղղեց գրքի հրատարակիչներին,շնորհանդեսի ու լույս ընծայողներին,հույս հայտնելով,որ մոտ ժամանակներս ընթերցողը հնարավորություն կունենա ընթերցել նաև նրա հերթական ու նոր գրքերը:
Գարիկ Ավետիսյան
Լուսանկարները՝Սիրարփի Կարապետյանի
