«Զարթօնք», «Արեւ» եւ «Սարտարապատ թերթերի բարեկամները հերթական անգամ հաւաքուել էին արդեն հարազատ, օգտաշատ դարձած մամլոյ 17-րդ առցանց լսարանում։ Այս անգամ լսարանի հիւրը Հայկազեան Համալսարանի Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի տնօրէն՝ Դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանն էր։ Առցանց լսարանի ձեւաչափը այս անգամ այլ էր։ Լսարանի մասնակիցները բոլորը հնարաւորութիւնն ունեցան իրենց կարծիքը յայտնելու, քննարկելու ստեղծուած ծանր դրութիւնը։ Մօտ մէկուկէս ժամ լսարանի մասնակիցները քննարկման ձեւաչափով խօսեցին ու մտքեր փոխանակեցին մայր հայրենիքում վերջին օրերին կատարուած դէպքերի, չարաբաստիկ պայմանագրի, համաձայն որի Արցախի մեծ մասը յանձնւում է Ազրպէյճանին գումարած գրաւուած տարածքները, առհասարակ պատերազմում պարտութեան պատճառների մասին։ Բացման խօսքում «Զարթօնք» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր Սեւակ Յակոբեանը նախ ողջունեց ներկաներին, շնորհակալութիւն յայտնեց մասնակցութեան համար, ապա նշեց՝ երբ որոշում էին հերթական մամլոյ լսարանում քննարկուելիք թեման, այս շոքային իրավիճակը չկար, դրա համար յանպատրաստից ձեւաչափի փոփոխութիւն տեղի ունեցաւ։ Սեւակ Յակոբեանը առաջարկեց քննարկումը կազմակերպել երկու մասով՝ նախ խօսել, թէ ինչո՞ւ այսպէս եղաւ եւ այս նոր իրականութիւնում ի՞նչ պէտք է անել, ինչպէ՞ս առաջ շարժուել։
Դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանը համաձայնեց առաջարկին քննարկել արդեն կատարուած իրականութիւնը եւ ապագայի տեսլականը։ Սեւակ Յակոբեանը հարցադրում արեց, թէ ինչքանո՞վ 44 օր համայն հայութեանը հրամցուած «յաղթելու ենք» կարգախօսը այսօրուայ իրականութեան հետ կապ ունի եւ արդեօք կա՞յ մարդ, ով համարում է, թէ յաղթել ենք։ Տագէսեան իր հերթին փաստեց՝ այսօր բոլորը հիասթափուած են, յուսախաբ։ «Բոլորն էլ մինչեւ վերջին պահը յոյս ունէին, որ ինչ-որ բան կը փոխուի, բեկում կը լինի։ Իմ կարծիքով, մենք երեսուն տարուայ ֆութպոլային մրցումի մէջ էինք, որը ծանր պարտութեամբ աւարտեցինք կամ մեծ անյաջողութեամբ։ Չեմ ուզում ասել, որ սրանով ամեն ինչ վերջացաւ, բայց այսօր մենք զառիվերի վրայ վերելք պէտք է ունենանք»,- ասաց Անդրանիկ Տագէսեանը։ Լսարանի մասնակիցները մտքեր փոխանակեցին, կարծիքներ յայտնեցին, որը ոչ միշտ էր համընկնում իրար։
Լսարանի մասնակիցների առաջինն իր կարծիքը յայտնեց Սերխիօ Նահապետեան։ Նրա խօսքով՝ այսօրեայ պատերազմները մարդկանցով չէ պայմանաւորուած, կարող ես սպանել հարիւր ազրպէյճանցի, բայց կգան աւելի շատը, մեր զինուորները շատ դժուար իրադրութեան մէջ էին։ «Ես չեմ կարող բացատրել, թէ ինչպէս մենք դիմացանք այս 44 օրը, չգիտեմ։ Մեր զինուորները շատ դժուար իրադրութեան մէջ էին» ասաց Սերխիօ Նահապետեան ․․․։
Լսարանի մասնակիցներից Խաչիկ Տէր-Ղուկասեանը իր խօսքում ասաց՝ ով էլ լիներ իշխանութեան Հայաստանում այս պայմաններում անխուսափելի կը լիներ կատարուածը, բայց նաեւ ճիշտ է, որ այս կառավարութիւնը անցնող երկուսուկէս տարում հայ-ռուսական յարաբերութիւններում ստեղծեց ինչ-որ անհասկացողութիւն։ «Հիմա գլխաւոր խնդիրը, մարտահրաւէրը քաջութիւն ունենալ պարտութիւնը բանաձեւելու ու առաջ շարժուելու։ Շատ մեծ հարցականներ կան, Շուշիի հետ կապուած եւս։ Հիմա պէտք է սկսուի դիւանագիտական մեծ պայքար, որտեղ արդեն Ազրպէյճանը նախաձեռնութիւններ է անում՝ դատական հայցեր ներկայացնելով Արցախի դէմ։ Հայկական դիւանագիտութիւնը պէտք է կարողանայ Ազրպէյճանին ու Թուրքիային դնել միջազգային հարթակներում որպէս մարդկային իրաւունքներ խախտած, ոճիրներ կատարած պետութիւններ։ Եւ վերջապէս մենք մեզ պէտք է վերասահմանենք։ Մենք պէտք է վերաբանաձեւենք մեր տեսլականը։ Մենք կարող ենք Հայաստան-Սփիւռք կլոպալ ներկայութիւն ապահովենք, ոչ թէ Հայաստանը լինի ամառները անցկացնելու, Սեւանում ձուկ ուտելու, Էջմիածնում աղօթելու տեղ»,- կարծիք յայտնեց Տէր Ղուկասեանը։
Վահէ Մեսրոպեանի կարծիքով՝ մեղաւոր ենք բոլորս անխտիր։ «Նիկոլ Փաշինեանը դարձաւ քաւութեան նոխազ, որովհետեւ մինչ այդ երեսուն տարի ոչ ոք ոչինչ չի արել։ Ոչ ոք չի ամրագրել Արցախը որպէս անկախ պետութիւն, այն ընկալուել է որպէս Ազրպէյճանական տարածք։ Դա իմ կարծիքն է։ Ես նախկին զինուորական եմ, 12 տարի դասաւանդել եմ Ռազմական ինստիտուտում։ 12տարի է ԱՄՆ-ում եմ։ Հանդիպել եմ 10-12 գոնկրեսականների, սենաթորների հետ, որոնց բացատրել եմ, ցոյց եմ տուել մեր աշխատանքները, փաստաթղթերով, քարտէզներով ապացուցել եմ, որ ուիլսոնեան իրաւարար վճիռը պէտք է իրականացնել ու դա հայ ազգի ապագան է։ Դա այն հզօր փաստաթուղթն ՝է, որն ուժի մէջ է մտել ստորագրման օրուանից։ Երբ սկսուեց շարժումը սկսուեց մեր հողերի պահանջով, բայց ինչու՞ յետագայում այն փոխուեց Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջով, որը սխալ էր։ Ցեղասպանութեան ճանաչումը ոչ մի իրաւական հիմք չէ։ Եթէ մենք այդ տարիներին աշխատէինք այդ ուղղութեամբ, հիմա մեծ յաջողութիւնների կը հասնէինք»,- կարծիք յայտնեց պարոն Մեսրոպեանը։ Նրա խօսքով՝ ուիլսոնեան իրաւարար վճիռը կարող էր լուծել Ղարաբաղի, Նախիջեւանի, Ջաւախքի հարցերը եւ հիմա սփիւռքը պէտք է աշխատի այդ վճռի կատարման ուղղութեամբ։
Դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանի կարծիքով շատ բաներ այս եռակողմ պայմանագրում դեռեւս մութ է։ «Ինձ համար եւս մէկ անգամ հաստատուեց, որ միջազգային ընտանիքը ոչ մի բան չպէտք է աներ։ Ամենաթէժ օրերում, երբ միջազգային հանրութիւնը խօսքից այն կողմ չանցաւ, ինձ չի թւում, թէ մենք ցեղասպանութեան խնդրով ճանաչում կամ այլ առաջընթաց ենք ունենալու։ Ես համաձայն եմ, որ մենք պէտք է վերամշակենք մեր ինքնութեան խնդիրը։ Երեսուն տարի մենք մրցման մէջ էինք Ազրպէյճանի հետ ու հետեւանքը եղաւ այն, որ մենք կորցրինք։ Հետեւաբար մենք պէտք եղածին պէս պատրաստուած չէինք։ Պէտք է քննել, թէ որտեղ էին մեր սխալները, ոչ միայն ղարաբաղեան խնդրով, այլ ընդհանրապէս։ Այսօր, երբ նախագահն ասում է, որ մամուլից կարդացի պայմանագրի մասին, դա արդեն այլ ողբերգութիւն է։ Փաստօրէն երեսուն տարի պետութիւն չի կերտուել։ Բոլորս էլ գնացել ենք մետալներ առնելու, բոլորս էլ յանցաւոր ենք։ Կարեւոր չէ, թէ ով ինչքան է մեղաւոր, բոլորս էլ ինչ-որ չափով յանցաւոր ենք։ Եթէ ուզում ենք այս վիճակից դուրս գալ, պէտք է ամեն մէկս ճիգ գործադրենք։ Այսօր ղարաբաղեան խնդիրը զառիվեր է, ինչպէս պէտք է մենք քայլենք։ Բոլորս այս խնդրի մէջ ենք։ Բոլորս յանցաւոր ենք։ Չենք կարող միայն ասել, որ Փաշինեանն է յանցաւոր։ Այո, Փաշինեանը յանցաւոր է, ու այնպէս է խօսում կարծես իրեն պարտադրուած էր սա։ Բայց նախորդ երեսուն տարիներին էլ էր սա ճակատագրուած ու պարտադրուած։ Օրինակ՝ Սիրիայի նախագահին ի՞նչ էր ժառանգուած ու ինչպէս նա կարողացաւ ոտքի կանգնել։ Մենք ունէինք կարելիութիւն ոտքի կանգնելու։ Մենք երեսուն տարիների ընթացքում օրօրուել ենք։ Իրապէս մեծ ողբերգութիւն է սա»,- տեսակէտ յայտնեց Անդրանիկ Տագէսեանը։
Նա յիշեցրեց, որ աւանդական կուսակցութիւնները 1920-ական թուականներին, երբ Հայաստանը խորհրդայնացուեց, կորսուեց Հայաստանի հանրապետութիւնը ցեղասպանութիւն էր տեղի ունեցել, իրենց թիրախից շատ շեղուեցին։ «Այդ ժամանակ մեր խնդիրն էր, թէ խորհրդային Հայաստանն է մեր հայրենիքը։ Դա երկրորդական էր, կարեւոր էր հասկանալ, թէ ով է մեր թշնամին, հակառակորդը։ Այդ ժամանակ մենք այդ հարցը չբարձրացրինք։ Ես վախենում եմ, որ հիմա էլ այդ խնդրի առաջ կարող ենք կանգնել»,- կարծիք յայտնեց Անդրանիկ Տագէսեանը։
Կիպրոսի հայկական ռատիոժամի խօսնակ Նայիրի Մուրատեանն էլ ասաց՝ ինքը ոչ պատերազմն է կարողանում մարսել, ոչ էլ յետպատերազմեան արդիւնքները։ «Հարցերը սեւ ու ճերմակ չեն։ Մոխրագոյն բաժինները շատ են։ Երանի մեր այս հանդիպումը աւելի ուշ լիներ ու ասելու շատ բան ունենայինք։ Այս վերջին երկուսուկէս տարին մենք գիտէինք, որ մեզ լաւ տեղ չի տանելու։ Չնայած դեռ կանուխ է կարծիք յայտնելը։ Երեսուն տարիների ընթացքում մի սխալը միւսի ետեւից արուեց։ Իւրաքանչիւր կառավարութիւն, իշխանութիւն, որ եկաւ սխալը սխալի յետեւից արեց։ Պարոն Փաշինեանը հրաշալի ամբոխավար էր, հրաշալի յեղափոխութիւն կազմակերպող, սակայն, դժբախտաբար, առաջին իսկ օրից յայտնի էր, որ ինքը չէր կարող մեր պետութիւնը ներկայացնել։ Սակայն,ես չեմ ուզում այս օրերում նման եզրակացութեան հանգել։ Շատ բաներ պէտք է յստականայ դեռեւս»,- նշեց լսարանի մասնակիցը։ Նա յոյս յայտնեց, որ սրանից յետոյ եղածը հնարաւոր կլինի բարելաւել, զարգացնել, չնայած, որ դեռ յստակ չէ, թէ ինչպէս պէտք է դա անել։ Բանախօսի կարծիքով, պէտք է մեր պետականութեան կառուցուածքը փոխել, սփիւռքի հետ սերտ համագործակցութիւն ապահովել, սփիւռքի ներուժը փոխադրել Հայաստան։ «Եթէ մենք ուզում ենք մէկ քայլ առաջ գնալ, այս փոփոխութիւնները պէտք է կատարուեն։ Բոլորս պէտք է մեր անհամաձայնութիւնները մի կողմ դնենք եւ փորձենք տարբեր ձեւով օգտակար լինել։ Մենք երեսուն տարուայ մէջ սխալ ճանապարհով ենք գնացել, սխալ ենք առաջ գնացել ու այսօր հասել այստեղ»,- ընդգծեց Նայիրի Մուրատեանը։
Վարդի Մանուկեանն փորձեց խնդրի քննարկումն աւելի խորը մակարդակում տեսնել։ Ըստ նրա՝ մենք հայերս մէկ մեծ սխալ ունենք՝ լաւատեսութիւնը, որ ամեն ինչ լաւ է։ «Աւարայրը մենք պարտուեցինք, յաջողութիւն չեղաւ։ Հարիւր տարի յետոյ մենք մեզ համոզում ենք, որ Ղարաբաղի պատերազմը յաջողեցինք ու շահեցինք։ Այսօր շատ մութ է, յայտնի չէ՝ ինչ կը լինի։ Այս երեսուն տարին, որ անցաւ գողութեան ու սխալ ծրագրերի մէջ, ո՛չ Հայաստանի ժողովուրդը ո՛չ Սփիւռքը չկարողացաւ յստակ ծրագրել ապագան։ Մենք նայեցինք միայն մեզ, առաջին հերթին դրեցինք մեր հանգստութիւնը։ Սա մեզ պէտք է դաս լինի»,- ասաց նա։ Պարոն Մանուկեանի կարծիքով՝ եւ՛ Հայաստանում, եւ՛ Սփիւռքում շատ սխալներ են կատարուել, յարաբերութիւններ չկան զօրաւոր ազգերի հետ։
Լսարանի մասնակիցները մէկ հարցում միակարծիք են, որ պէտք է հասկանալ, թէ ինչ տեղի ունեցաւ, դասեր քաղել ու ծրագրել ապագան։ Ապագան կերտելու համար պէտք է ներկան հասկանալ։
Լսարանի մասնակից՝ Անդրանիկ Գարակէօզեանէն, Պօղոս Քիւրտեանէն, Աւետիս Տիպանէն, Ռիթա Պոյաճեանէն, Գրիգոր Տեսէմէճեանէն, Ալպեռ Քեշիշեանէն, Սիլվա Գարավարդանեանէն, Սոնա եւ Սեդա Թօրեաններէն, Ռոզէթ Ալեմեանէն, Գէորգ Քեշիշեանէն, Թալին Վիզոյեանէն եւ շատ մը այլ մասնակիցներէն հնչեցին նաեւ կարծիքներ, որ պատերազմը պարտուեցինք, քանի որ ուժերն անհաւասար էին։ Եւ իսկապէս հայկական բանակը պայքարում էր Ազրպէյճանի, ՆԱԹՕ-ի անդամ Թուրքիայի բանակի ու զինեալ ահաբեկիչների դէմ։ Կարծիքներ հնչեցին, որ այսօր այս պատերազմը տանուլ ենք տուել բոլորս, այդ թւում Սփիւռքը, որը կարող էր մեծ ուժ լինել, բայց փաստացի չեղաւ ու անկազմակերպուածութիւնը նաեւ պատերազմում պարտութեան պատճառներից մէկն էր։
Սփիւռքի մեր հայրենակիցներ նաեւ ուշադրութիւն հրաւիրեցին Հայաստանի տնտեսական վիճակի վրայ, որը ուղիղ ազդեցութիւն ունի հզօր բանակ ստեղծելու եւ պահելու վրայ։ «Դժբախտաբար, մենք այս երեսուն տարուայ մէջ դա չկարողացանք ունենալ։ Բոլորս մեղաւոր ենք դրա մէջ, բոլոր հայ անհատ։ Մենք մեզ պէտք է սրբագրենք, դառնանք տնտեսական ուժ, ունենանք ազգային միացեալ սնտուկ։ Իւրաքանչիւր հայ անհատ պէտք է իր պարտականութիւնն անի հայրենիքի հանդէպ։ Դժբախտաբար այսօր բոլորը աշխատում են անհատական հաշիւներով, հաւաքական հաշիւ մենք չունենք։ Ես չտեսայ այս երեսուն տարուայ մէջ։ Եթէ ոչ մենք աւելի մեծ դժուարութիւնների կարող ենք գնալ»,- ասաց սփիւռքի մեր հայրենակիցներից մէկը։
Դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանը այս բոլոր կարծիքների ամփոփումն իրականացրեց, եզրայանգելով՝ այս պարտութիւնը վերջին տարիների արդիւնքը չէ, այլ՝ անցած երեսուն տարուայ հետեւանքն է։ «Բոլորիս համար յստակ է, որ սրանում մեր մեղքի բաժինն ունենք։ Յստակ է, որ մենք գենետիկ խնդիրներ ունէինք, անկազմակերպ էինք, չէինք պատրաստուել այս ամենին»,- ասաց բանախօսը։
«Զարթօնք» օրաթերթի խմբագիր Սեւակ Յակոբեանն էլ անդրադարձաւ, որ իր կարծիքով մենք կորցրել ենք հայրենիքի մեծ տարածք, որը զուտ աշխարհագրական տարածք չէ, հայրենիք է։ «Մենք կորցրեցինք մեր հպարտութիւնը, մեր պետութեան ու բանակի հանդէպ ունեցած մեծ կարծիքը։ Մենք մեր կողմնացոյցը կորցրեցինք։ Մենք մտահոգ ենք, որ կարող ենք կորցնել նաեւ այն, ինչ մնացել է Արցախից ու Հայաստանից»,- տեսակէտ յայտնեց Սեւակ Յակոբեանը։ Մամլոյ առցանց լսարանի կազմակերպիչ թերթերից մէկի՝ Պուէնոս Այրեսի «Սարդարապատ» թերթի խմբագիր Տիանա Տէր Կարապետեանը իր խօսքում եւս ընդգծեց՝ մտահոգ է ստեղծուած իրավիճակով, կիսում է բոլորի ցաւը։ «Մենք երեսուն տարի ի՞նչ արեցինք, մենք որպէս սփիւռք։ Արդեօք մենք Հայաստանի կողքին եղանք այնչափով, ինչքանով դրա կարիքը ունէր։ Մտածում եմ, որ մենք սրանից պէտք է դասեր քաղենք։ Մենք պէտք է նոր ճանապարհ ունենանք միասին քայլելու»,- իր կարծիքը յայտնեց «Սարդարապատ» թերթի խմբագիրը։
Թէ ի՞նչ պէտք է անել առաջիկայում։ Ապագան ինչպէ՞ս պէտք է կառուցել արդեն այս իրավիճակում։ Մինչ այս հարցի քննարկումը, դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանը հաստատեց՝ ազերիները մեզ մեծ ապտակ տուեցին, որը մեզ պէտք է ցնցի ու մենք ամբողջութեամբ մեզ պէտք է վերանայենք մեր առաջնահերթութիւնները։ «Մենք լրջօրէն պէտք է մտածենք մեր ինքնութեան մասին, մեր պետութեան բաղադրատարրերի մասին»,- ասաց Տագէսեանը։ Ամփոփելով քննարկումը, լսարանի մասնակիցների տարատեսակ կարծիքները մէկտեղելով, Տագէսեանն ասաց՝ առաջին հերթին պէտք է հոգեբանական անկումային այս վիճակից դուրս գալ։ «Ունեցել ենք նման վիճակներ, այսօր էլ շատ ծանր է, բայց պէտք է դուրս գանք։ Երկրորդ խնդիրը՝ պէտք է ուշադրութիւն դարձնենք այն վնասներին, որ այս պատերազմը հասցրեց Ստեփանակերտին ու Հայաստանին։ Մենք ընդհանուր վայրէջքի մէջ ենք։ Տնտեսական ճիշտ ուղղութիւններ պէտք է որդեգրել։ Սոցիալական ճգնաժամը պէտք է յաղթահարել, գաղթականների թիւը կարող է մեծ լինել։ Անվտանգութեան առումով ես կարծում եմ, եթէ մենք ճիշտ դիւանագիտութիւն ունենանք, կը կարողանանք ռուս խաղաղապահից ստանալ այդ անվտանգութիւնը։ Երրորդ կարեւոր հարցն էլ Արցախի կարգավիճակի ու Արցախի վերականգնումի հարցն է։ Արցախի վերականգնումը լայն իմաստով՝ ուժ, ժողովրդագրութիւն, տնտեսութիւն։ Ամեն ինչ չի վերջացել։ Մենք ունենք մեծ հնարաւորութիւններ ու կարող ենք հասնել մեր տկար եղբօրը։ Այդ ժամանակ մենք կը հասկանանք, որ մեր տկար վիճակով էլ մեծ հնարաւորութիւն ու ներուժ ունենք։ Մենք պէտք է ոտքի կանգնենք։ Այլ ելք չկայ»,- դրական խօսքով ու ապագայի հանդէպ հաւատով իր խօսքը աւարտեց դոկտոր Անդրանիկ Տագէսեանը։
Սեւակ Յակոբեանն էլ իր կարգին շնորհակալութիւն յայտնեց լսարանի մասնակիցներին հետաքրքիր քննարկման համար։
Քրիսթինա Աղալարեան
