ՔՐԻՍԹԻՆԱ ԱՂԱԼԱՐԵԱՆ
«Զարթօնք»ի Երեւանի Աշխատակից
Տարուայ սկզբից պատուհասած քորոնավիրուսային համավարակն, այնուհետեւ արցախեան պատերազմը Հայաստանի տնտեսութեան համար պարզապէս աղետալի հետեւանքներ կարող են ունենալ։ Տնտեսութեան պաշտօնական թուերը յուսադրող չեն։ Գործազրկութիւն, պիզնեսների համատարած փակում, արտագաղթ, տնտեսական անկում, պետական աճող պարտք, պիւտճէի ճեղքուածք, դրամի արժեզրկում։ Այս բոլոր գործօնները ոչ ճիշդ տնտեսական քաղաքականութեան արդիւնքում կարող են կործանարար լինել Հայաստանի համար։ Թեմայի վերաբերեալ «Զարթօնք» օրաթերթը զրուցել է տնտեսական գիտութիւնների դոկտոր, փրոֆեսոր Գագիկ Վարդանեանի հետ, ով 2002 թ-ից 2006 թուականները զբաղեցրել է Հայաստանի Հանրապետութեան առեւտրի եւ տնտեսական զարգացման նախարարի տեղակալի պաշտօնը։
— Պարոն Վարդանեան, հնարաւո՞ր է, արդեօք, նախնական գնահատել ՀՀ տնտեսութեան վրայ համավարակի եւ պատերազմի ազդեցութիւնը, հետեւանքների խորութիւնը եւ ծաւալները:
— Որոշ, գնահատականներ հնարաւոր է տալ, որոնք, սակայն, չեն կարող ներկայացնել տնտեսութեան ամբողջական պատկերը: Դեռեւս չեն հրապարակուել հոկտեմբերի որոշ պաշտօնական վիճակագրական տուեալներ: Հիմնուելով սեպտեմբերի տուեալների վրայ, կարելի է փաստել, որ համավարակով պայմանաւորուած տնտեսական անկումը շարունակուել է: 2020 թուականի երրորդ եռամսեակում ՀՆԱ-ն (համախառն ներքին արդիւնք) նախորդ տարուայ համապատասխան ժամանակաշրջանի նկատմամբ նուազել է 9.1 %-ով: Առաջին հայեացքից սա բաւական մեծ անկում է, սակայն Յունուար-Յունիսի նկատմամբ, երբ անկումը կազմել էր 13.7 %, անտարակոյս, կարելի է ասել, որ համավարակի առաջացրած բացասական ազդեցութիւնը տնտեսութեան վրայ աստիճանաբար սկսել էր նուազել: Ըստ նախնական (2020 թ. նոյեմբերի 25-ի դրութեամբ) տուեալների՝ տնտեսական աքթիւութեան ցուցանիշը 2020 թ. յունուար — հոկտեմբերին կազմել է 93.3 %՝ 2019 թ. նոյն ժամանակահատուածի նկատմամբ: Ընդ որում, տարուայ ամենացածր ցուցանիշը գրանցուել էր ապրիլ ամսին՝ 83.6 %: Ի դէպ, 2020 թ. յունուարի տնտեսական աքթիւութիւնը կազմել էր 109.2 %, իսկ առաջին եռամսեակում արձանագրուել էր 3.8 % աճ:
Յունուար-հոկտեմբերին արդիւնաբերութեան ծաւալը, 2019 թ. համապատասխան ժամանակաշրջանի նկատմամբ, կազմել է 100.5 %, շինարարութեանը՝ 86.7 %, առեւտրինը՝ 87.5 %, ծառայութիւններինը՝ 87.2 %: Փաստօրէն, համավարակի ազդեցութիւնը մեծ է եղել վերջին երեք ոլորտների վրայ: Ընդորում, շինարարութեան անկումը ապրիլ ամսին կազմել է 51 % (2019 թ. ապրիլի նկատմամբ):
Ընդհանուր առմամբ, ՀՆԱ-ի եւ տնտեսական աքթիւութեան ցուցանիշների մասով նկատուել են թոյլ արտայայտուած դրական միտումներ:
Յունուար-հոկտեմբերին արտաքին առեւտրաշրջանառութեան անկումը կազմել է 11.4 %. արտահանման ծաւալի անկումը կազմել է 4.4 %, իսկ ներմուծմանը՝ 14.9 %:
Ինչ վերաբերում է պատերազմի ազդեցութեանը, ապա պէտք է նկատել, որ, ինչպէս ցոյց է տուել համաշխարհային գործնական փորձը, պատերազմների ժամանակահատուածում բարձրանում է զբաղուածութեան մակարդակը, գրեթէ լիովին օգտագործւում է տնտեսական ներուժը: Բայց այստեղ կայ մի նրբութիւն: Եթէ տուեալ երկրի ենթակառուցուածքը, արտադրական հզօրութիւնները վնասուել են պատերազմական գործողութիւնների արդիւնքում, ապա այդ չափով արդիւնաբերական կամ այլ ոլորտների արտադրանքի ծաւալը նուազում է: Դա տեղի է ունեցել Արցախի Հանրապետութիւնում, որի տնտեսութիւնն ինտեգրուած էր ՀՀ տնտեսութեան հետ եւ որոշակի փոխազդեցութիւն գոյութիւն ունէր: Հետեւաբար, մի քանի ամիս յետոյ հնարաւոր կը լինի աւելի յստակ գնահատականներ տալ:
— Ըստ Ձեզ՝ ՀՀ տնտեսութիւնն այս պահին ի՞նչ վիճակում է գտնւում. տնտեսութեան մասնակի կանգ, գործազրկութեան մակարդակ, դրամի արժեզրկում։ Այս ամենն ինչի՞ կարող է հանգեցնել։
— Ամենին ինչից զատ, ներկայում մեծ է տնտեսական վարքագծի տեսանկիւնից կարեւոր՝ հոգեբանական գործօնի բացասական ազդեցութիւնը. անորոշութիւնները շատ են: Նախ համավարակի պատճառով տնտեսութեան մասնակի կանգի մասին: Այդ փուլը մենք յաղթահարել ենք, իհարկէ, նշանակալի տնտեսական կորուստներով, որոնք արտացոլված են ՀՆԱ-ի ցուցանիշում: Պաշտօնական վիճակագրութիւնը հնարաւորութիւն է ընձեռում դրանք առանձնացնել ըստ ոլորտների: Երրորդ եռամսեակում այդ հետեւանքներն իներցիայով պահպանուել են: Բայց, այստեղ կայ նաեւ արտաքին գործօնների ազդեցութիւնը. համաշխարհային տնտեսութիւնը դեռեւս ուշքի չի եկել, առանձին երկրներ հանդիպել են համավարակի երկրորդ, երրորդ ալիքներին, ինչի պատճառով տնտեսութիւնները կրկին կանգ են առնում: Ըստ Ազգային վիճակագրական ծառայութեան՝ (ԱՎԾ) աշխատուժի հետազօտութեան արդիւնքների՝ 2019 թուականի I եւ II եռամսեակների նկատմամբ զբաղուածութեան փոփոխութիւնը համապատասխանաբար կազմել է ՝ 100.2 % եւ 97.6 %, իսկ գործազրկութեանը՝ 92.3 % եւ 105.2 %: Պաշտօնապէս գրանցուած գործազուրկների միջին ամսական թուաքանակը յունուար – սեպտեմբերի (աճողական, 2019 թուականի նոյն ժամանակահատուածի նկատմամբ) կազմել է 95.3%: Հետեւաբար, կարելի է ասել, որ գործազրկութեան կամ զբաղուածութեան առումով, ցուցանիշները դրական միտում չեն դրսեւորել:
Ինչ վերաբերում է դրամի արժեզրկմանը, ապա այն կարող է ունենալ ինչպէս բացասական, այնպէս էլ դրական ազդեցութիւն: Դրականը վերաբերում է արտահանման շահաւէտ դառնալուն կամ արտասահմանից թրանսֆերտներ ստացող տնային տնտեսութիւնների, դրամական արտայայտութեամբ, եկամուտների աճին, ինչը որոշակիօրէն կը չէզոքացուի գնաճի հետեւանքով: Իսկ գնաճը կը լինի բացասական հետեւանքը, թէպէտ, այլ հաւասար պայմաններում, գնաճն ինքնին նպաստում է տնտեսական աքթիւութեան բարձրացմանը:
Այս ամենի ընդհանրական բացասական հետեւանքներն էլ աւելի կարող են սրուել Արցախի մնացած տնտեսութեան վերականգնման, Արցախից եկած փախստականների պարագայում. ենթակառուցուածքների վերականգնում, փախստականների բնակութեան, զբաղուածութեան, սոցիալական այլեւայլ խնդիրների առաջացմամբ:
—Եւ իհարկէ, ի՞նչ կանխատեսումներ կան ապագայի վերաբերեալ։
Կանխատեսել այսօրուայ տնտեսութեան ապագան անիմաստ զբաղմունք կը լինէր: Նշուած ցուցանիշները որոշակի կը բարելաւեն, սակայն ստեղծուած իրավիճակում դա առ ոչինչ է: Պէտք է մտածել ապագայի տնտեսութեան, տնտեսութեան ոչ կենսունակ կառուցուածքից ձերբազատվելու, թեխնոլոկիական առաջընթացի արագացման մասին: Պէտք է մտածել ոչ թէ նրա մասին, թէ ինչպէս ներդնել նօ-հաուներ, այլ աւելի կարեւոր է հասկանալ, թէ ովքեր կարող են դա անել: Իսկ դրա պատասխանը կտան գիտութիւնն ու կրթութիւնը՝ տեւական հեռանկարում: Մինչ այդ նպատակահարմար է թվում աշխարհասփիւռ հայութեան ներուժի իրացման համար արդյունավետ կառուցակարգերի գործադրումը: Միաժամանակ, այդ ամենից զատ, գլխավորը հասարակութեան մէջ միմեանց եւ պետական հաստատութիւնների նկատմամբ վստահութեան ամրապնդումն է: